Аднак вiленскi ваявода нiколi не забываўся i пра патрэбы сваёй краiны, i адначасова зь Берасьцейскай Бiблiяй, у Нясьвiжскай друкарнi князя Радзiвiла пабачылi сьвятло два кальвiнскiя выданьнi на старабеларускай мове: «Катэхiзiс» i "Аб апраўданьнi грэшнага чалавека перад Богам", падрыхтаваныя Сымонам Будным. У звароце да князёў Радзiвiлаў у прадмове «Катэхiзiсу» мы чытаем: "Слушная бо речь ест, абы Вашы княжыцкiе мiлостi того народу язык мiловатi рачылi, в котором давные предкi i iх княжецкiе мiлостi панов отцы Вашiх княжецкiх мiлостей славне преднейшые положеньства несуть".
Мiкалай Радзiвiл Чорны i ягоныя аднадумцы сярод палiтычнай элiты Вялiкага Княства дзейнiчалi зь вялiкiм пасьвячэньнем i ахвярнасьцю. Сваiм коштам яны закладалi эвангельскiя цэрквы, будавалi зборы, дзе маглi зьбiрацца вернiкi, запрашалi пастароў i прапаведнiкаў для навучаньня праўдам веры, адчынялi школы, у якiх магла вучыцца моладзь з розных станаў грамадзтва, закладалi друкарнi. Дзякуючы iх намаганьням перакладалiся кнiгi Сьвятога Пiсьма, пiсалiся палемiчныя i пазнавальныя кнiгi, якiя пашыралi ў грамадзтве iдэi Рэфармацыi, друкавалiся падручнiкi для школаў i катэхiзмы эвангельскай веры. Прыклад пачынальнiкаў рэфармацыйнага руху натхняў iншых рээфарматараў, i Вялiкае Княства Лiтоўскае лiтаральна на вачах станавiлася эвангельскай краiнай. На пачатку ХХ стагодзьдзя дасьледчык Рэфармацыi ў Беларусi В.Плiс пiсаў: "Трэба прызнаць бясспрэчным той факт, што на пачатку 60-ых гадоў XVI стагодзьдя кальвiнскае вызнаньне знаходзiлася на ўзроўнi пануючага веравызнаньня i пачынала моцна ўкараняцца тут". Дасьледваньнi iншых гiсторыкаў адназначна падцьвярджаюць гэтыя словы. Г.Мерчынг, аўтар спэцыяльнага дасьледваньня аб колькасьцi эвангельскiх храмаў у Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, налiчыў iх каля 200. Iншы дасьледчык, Букоўскi, называе яшчэ большую лiчбу 320, што выглядае больш праўдападобна, улiчваючы сьведчаньнi сучасьнiкаў тых падзеяў. Каталiцкi аўтар сярэдзiны XVII ст., езуiт В.Каяловiч, паведамляе, што калi перад Рэфармацыяй у Вялiкiм Княстве налiчвалася каля 700 каталiцкiх парафiяў, то ў 1576 годзе ва ўсёй Жамойцi, каталiцкiм рэгiёне Княства, засталося ўсяго 6 каталiцкiх сьвятароў, а ва ўсёй краiне католiкi складалi толькi тысячную частку насельнiцтва. На Берасьцейскiм саборы 1596 году католiкi, дакараючы праваслаўных за спробы заключыць саюз з кальвiнiстамi, гаварылi, што толькi ў Наваградзкiм ваяводзтве рэфарматары «спустошылi» 650 праваслаўных цэркваў. У гэтым жа ваяводзтве (сучасная Берасьцейская вобласьць, уключаючы Наваградак, Слонiм, Нясьвiж i Слуцак), якая складала асноўную частку епархii праваслаўнага мiтрапалiта, з 600 сем'яў праваслаўнай шляхты толькi 16 цi нават менш не прынялi вучэньня Кальвiна. На вальным сойме 1563 году беларуская шляхта зьвярнулася да вялiкага князя з просьбаю: "iж бы прысега шляхетского i посполiтого человека не на образ малёваный анi рытый, яко первей была, але на iмя Бога в Тройцы едного каждый подлуг веры свое закону хрыстiянского прысегал". У тым жа 1563 годзе магнаты i шляхта на чале зь Мiкалаем Чорным "одностайне бiлi чолом", каб быў адменены параграф Гарадзельскага прывiлею 1413 году, якi забараняў некатолiкам займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Жыгiмонт Аўгуст ня меў вялiкага выбару i 6 чэрвеня 1563 году падпiсаў у Вiльнi прывiлей, згодна якому: "достоiнства i преложеньства всякiе, i до рады нашое, i на уряды дворные i земскiе не только подданые костелу рымскому обiраны i прекладаны бытi мають, але одiнаково i заровно всi рыцерского стану з народу шляхетского, людi веры хрестiянское, яко Лiтва, так i Русь, каждый водле заслуг i годностi своее, от нас, господаря, на месца зацные i преложеньства с ласкi нашое браны бытi мають".
У хуткiм часе пасьля гэтага ў сэнаце Вялiкага Княства Лiтоўскага засталося толькi два католiкi: бiскупы вiленскi i жамойцкi, прысутнасьць якiх была замацаваная статутам Княства, а ўсе астатнiя былi эвангельскiмi хрысьцiянамi. Сярод iх можна назваць Стэфана Збаражскага, ваяводу троцкага, Станiслава Паца, ваяводу вiцебскага, Паўла Сапегу, ваяводу наваградзкага, Васiля Тышкевiча, ваяводу смаленскага, Юрыя Осьцiка, ваяводу мсьцiслаўскага, Габрыэля Гарнастая, ваяводу менскага, Астафея Валовiча, кашталяна троцкага i падканцлера, Яна Хадкевiча, маршалка земскага, Юрыя Зяновiча, кашталяна полацкага, Яна Гайко, кашталяна берасьцейскага i iншых. Калi дадаць да гэтага сьпiсу каталiцкага кiеўскага бiскупа Мiкалая Паца, якi ў 1564 годзе стаў кальвiнiстам, i жамойцкага бiскупа Юрыя Пяткевiча, стаўшага лютаранiнам, то вобраз рэлiгiйнай сытуацыi ў Вялiкiм Княстве будзе даволi адназначны. Шляхта ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, у адрозьненьнi ад многiх краiнаў Эўропы, а таксама Расеi, складала каля 10 % насельнiцтва (для параўнаньня: шляхецкi стан у Францыi налiчваў недзе 1,5 % грамадзтва), i ў пераважнай большасьцi яна стала пад сьцягi Рэфармацыi. У яшчэ большай ступенi гэта адносiцца да мяшчанства краiны. Мандат вялiкага князя Жыгiмонта Аўгуста на заснаваньне кальвiнскай царквы ў Вiцебску пачынаецца такiмi словамi: "Прыслалi до нас бояре, шляхта, бурмiстры, райцы i мешчане тамошнiе вiтэбскiе, бьючы чолом, абыхмо у тамошнем месте Вiтэбском дозволiлi iм ку науцэ детем i для хожэнiя iх ку слуханю слова Божего дом збудоватi i казнодею ховатi". У Полацку ў той самы час летапiсец адзначае, што "не только мiрстii людi, но i iгумены i чернцы, i попы, i дiаконы Греческого закона" актыўна ўдзельнiчаюць у стварэньнi i разьвiцьцi эвангельскiх цэркваў. Сярод 22 сэньёраў (назiральнiкаў за царкоўным жыцьцём у зборах, якiя абiралiся з найбольш паважаных членаў збору), прысутных на сынодзе ў Вiльнi, 11 чалавек былi шляхецкага стану, а другiя 11 — месьцiчы. Гэты сынод прыняў пастанову, каб у кальвiнскую школу ў Вiльнi хадзiлi "деткi шляхецкiх i мейскiх станов". Калi ў 1563 годзе маскоўскiя войскi захапiлi Полацак, "сафейскi протопоп i со священнiцы з братiей i все градскiе i посадцкiе священнiцы благодарственне iспущающе гласы, iзбавлышеся i свободiшеся от Люторского насiлованiя, что те Люторы отпалi святые православные веры, церквi разорылi i iконам не поклонялiся, i поруганiе чынiлi велiкое".
Такi ўздым рэфармацыйнага руху, асаблiва ўлiчваючы масавыя навярненьнi шляхты, ня мог не закрануць i сялян. I хоць гэты працэс iшоў значна павальней, што i ня дзiўна, калi ўзгадаць зьнiкомы ўзровень разуменьня сутнасьцi хрысьцiянства i поўную непiсьменнасьць беларускага сялянства, зь цягам часу сытуацыя пачала мяняцца. Захавалiся дакуманты, якiя сьведчаць пра тое, што ў некаторых уладаньнях кальвiнскiх магнатаў сяляне таксама вызнавалi эвангельскую веру. Адзiн з правiнцыйных сынодаў пастанавiў, каб шляхта не прымушала сялян прымаць кальвiнiзм, але раiць сэньёрам збораў, каб яны сваiх падданых прыцягвалi да слуханьня Слова Божага, самi зьяўляючыся для iх прыкладам.
Iмклiвае разьвiцьцё Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве дазволiла ўжо ў 1557 годзе правесьцi пад старшынствам Мiкалая Радзiвiла Чорнага першы сынод (сход сэньёраў i магiстраў збораў) эвангельска-рэфармаванага Задзiночаньня, як называлi сябе вызнаўцы кальвiнiзму ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм. На гэтым сынодзе быў абраны першы супэрiнтэндант (адказны) беларускiх збораў — Сымон Зак. Неўзабаве далейшы рост колькасьцi эвангельскiх цэркваў у краiне прымусiў эвангельска-рэфармаванае Задзiночаньне падзялiцца на два, а пазьней на шэсьць дыстрыктаў (рэгiёнаў), на чале кожнага зь якiх стаяў свой супэрiнтэндант. Штогод дэлегаты ад кожнага дыстрыкту зьязджалiся ў Вiльню на агульны сынод.
Эвангельскiя цэрквы ў гарадах Вялiкага Княства, нават задоўга да свайго юрыдычнага афармленьня, вылучалiся немалой мiсыянэрскай актыўнасьцю. Прымаючы веру Хрыстовую, купцы i рамесьнiкi сур'ёзна прымалi словы Госпада: "Iдзiце i зрабiце вучнямi ўсе народы". Гарады паўночна-усходняй Беларусi мелi даўнiя гандлёвыя сувязi з Ноўгарадам Вялiкiм, Цьвер'ю i Масквою, i разам з купецкiмi абозамi на ўсход iшлi iдэi Рэфармацыi. Як вынiк гэтага ў сярэдзiне XVI стагодзьдзя ў Маскоўскай дзяржаве пачало распаўсюджвацца эвангельскае вучэньне. Адзiн зь лiдараў гэтага руху, Мацьвей Башкiн казаў, што яго настаўнiкамi былi "лiтвянiн аптекарь Матфей i другой лiтвянiн Андрей Хотеев". Калi маскоўскiя духоўныя i дзяржаўныя ўлады жорсткiмi рэпрэсiямi стлумiлi рэфармацыйны рух у Маскоўскiм царстве, частка вернiкаў уцяклi "ў Лiтву", або "ў Немцы", дзе "свабодна гучала Слова Божае".
У гэты час Вялiкае Княства Лiтоўскае перажывала ўздым ня толькi ў духоўным жыцьцi, але таксама ў эканомiцы i культуры. I менавiта Рэфармацыя стала прычынай гэтага ўздыму. Вучэньне Кальвiна, якое вялiкую ўвагу надавала характару чалавека i рэалiзацыi кожным свайго прызначэньня, асаблiва падкрэсьлiвала важнасьць якаснага выкананьня кожным сваiх абавязкаў, пры гэтым нiколi не задавальняючыся дасягнутым. Такi бiблiйны падыход да працы стварыў у Эўропе перадумовы ўзьнiкненьня рынкавай гаспадаркi. Падобныя працэсы адбывалiся i ў Беларусi.
Асаблiва спрыяла гэтаму аграрная рэформа, лiтаральна зьмянiўшая аблiчча Беларусi на працягу XVI стагодзьдзя. Iдэя рэформы, якая б дазволiла кожнаму селянiну быць непасрэдна адказным за сваю зямлю, належала каралеве Боне Сфорцы, жонцы вялiкага князя Жыгiмонта Старога. Актыўна падтрымлiваў каралеву ў яе пачынаньнях ейны духоўнiк Лiсманiнi, адзiн з прапаведнiкаў Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве, якi лiчыў, што прызначэньне чалавека найбольш поўна рэалiзуецца тады, калi ён мае сваю справу. Аднак рэформы каралевы Боны абмежавалiся толькi ейнымi ўладаньнямi ў Гарадзенскiм i Кобрынскiм староствах. На пачатку 1550-ых гадоў Мiкалай Радзiвiл Чорны, якi лiчыў Лiсманiнi адным са сваiх настаўнiкаў, зацiкавiўся пераўтварэньнямi на землях Боны Сфорцы i ўбачыў эфэктыўнасьць праведзеных рэформаў, якiя разьвiвалi iнiцыятыву i актыўнсьць сялянства i рабiлi сельскую гаспадарку больш прадукцыйнай. У 1556 годзе пачала працаваць спэцыяльная камiсiя па падрыхтоўцы падобнай рэформы ў дзяржаўным маштабе на чале зь вiленскiм ваяводам. Разам зь iм працавалi пiсар Вялiкага Княства Астафей Валовiч i адзiн зь непасрэдных выканаўцаў пераўтварэньняў ва ўладаньнях каралевы Боны Пётар Хвальчэўскi. Камiсiя падрыхтавала так званую "Уставу на валокi", абвешчаную Жыгiмонтам Аўгустам восеньню 1557 году, якая на доўгiя гады вызначыла гаспадараваньне зямлёй ў Вялiкiм Княстве. Сутнасьцю гэтай рэформы было мераньне зямлi i яе клясыфiкацыя паводле вартасьцi, апрацаванасьцi i ўраджайнасьцi. Абмераныя землi падзялялiся на стандартныя часткi — валокi (21,37 гектара). Зямля ў карыстаньнi сялянаў пераразьмяркоўвалася так, каб кожная сям'я атрымала адну валоку, такiм чынам лiквiдуючы церазпалосiцу i спрашчаючы падаткаабкладаньне сялянскай гаспадаркi. Такая арганiзацыя землекарыстаньня дазваляла асвойваць новыя землi i павялiчыць таварнасьць паасобных гаспадарак, дзякуючы вялiкiм памерам участка i магчымасьцi выкарыстоўваць новую, трохпольную сыстэму земляробства. Адначасова стваралiся фальваркi — вялiкiя панскiя гаспадаркi, якiя павiнны былi апрацоўвацца цяглымi сялянамi (так званая паншчына). Зямельная рэформа, або, як яе называюць, валочная памера, пачалася спачатку ў землях, што належалi вялiкаму князю, але пасьля яе падхапiла шляхта, праводзячы памеру ў сваiх маёнтках.
