Зрэшты, у мяне здаралiся i горшыя выбрыкi. Я нават пачаў быў пiсаць "Оду палiцыi" i "Апафеоз гiльяцiны". А галоўнае - паставiў сабе абавязкам рэгулярна наведваць кавярнi, у якiх збiралiся нашы прафесiйныя гуманiсты. Дзякуючы майму сумленнаму мiнуламу яны прымалi мяне заўжды вельмi сардэчна. I вось, нiбы незнарок, я кiдаў адну бязвiнную фразу - я казаў: "Дзякуй Богу!" цi яшчэ прасцей: "Божа мой..." Вы ведаеце, якiя прымхлiвыя нашы карчомныя атэiсты. У першую хвiлiну пасля майго святатацкага заяўлення запаноўвала агульнае аняменне, усе збянтэжана пазiралi адзiн на аднаго, i тут пачынаўся гвалт адны кулём выляталi з кавярнi, другiя пачыналi гнеўна квахтаць, нiхто нiчога не слухаў, i ўсе бiлiся ў курчы, як чорт, якога акрапiлi святою вадой.
Вы, напэўна, палiчыце гэтыя выбрыкi хлапечым дзiвацтвам? Але па-мойму, у iх быў намнога глыбейшы сэнс. Я хацеў паламаць гульню i, галоўнае, - збэсцiць тую добрую рэпутацыю, якая даводзiла мяне да шалу. "Такi чалавек, як вы..." звярталiся да мяне, i гэта гучала пачцiва, а я ўвесь палатнеў ад гневу. Я болей не хацеў iх павагi, яна ўсё роўна не была ўсеагульнаю. Дый як бы яна магла такой быць, калi я сам не падзяляў яе? Таму - цi не лепей было ўсё абсмяяць, пакпiць i з iхняй павагi, i з iхнiх папрокаў? Я павiнен быў вызвалiцца ад пачуцця, якое душыла мяне, любою цаной даць яму выхад. Каб паказаць усiм, чым напханы гэты прыгожанькi манекен, якi я сабой уяўляў, я хацеў распароць яму чэрава. Аднойчы мяне папрасiлi правесцi гутарку з маладымi адвакатамi, якiя праходзiлi ў нас стажыроўку. Раздражнёны нечуванымi дыфiрамбамi, якiя спяваў старшыня калегii, рэкамендуючы мяне слухачам, я болей стрываць не мог. Я пачаў з iмпэтам i хваляваннем, якiх ад мяне i чакалi i якiя я заўжды лёгка выдаваў у любую патрэбную хвiлiну. Але раптам, без усялякага пераходу ўдаўся раiць у якасцi найлепшага метаду абароны - блытанiну. "Я маю на ўвазе не тую блытанiну, - казаў я, - якую так умела ўжывае сучасная iнквiзiцыя, калi садзiць на лаву падсудных адначасова i злодзея, i сумленнага чалавека, каб перавалiць на другога злачынствы, учыненыя першым". Наадварот, я хацеў паказаць, як трэба абараняць злодзея, выкрываючы злачынствы сумленнага чалавека - адваката, у нашым выпадку. Дзеля большай нагляднасцi я растлумачыў сваю думку наступным чынам:
"Дапусцiм, што я пагадзiўся абараняць якогась чуллiвага пана, якi з рэўнасцi забiў сваю жонку. Сваю прамову я пабудаваў бы так: "Панове прысяжныя! - сказаў бы я. - Зiрнiце, наколькi мiзэрным робiцца грэх гэтага чалавека, калi мы бяром пад увагу яго прыродную дабрыню, якая на мiг падупала агiднай спакусе плоцi. Цi ж не пачварней быць па гэты бок адгародкi, сядзець вось на гэтай адвакацкай лаве i ўсведамляць, што ты нiколi не быў добры i нiколi не пакутаваў, калi табе здраджвалi? Я свабодны, непадуладны нi суду, анi вашай волi, але паглядзiце - хто я? Пыхлiвы, як сонца, юрлiвы, як асёл, гняўлiвы, як фараон, ленаваты, як усходнi ўладар! Я нiкога не забiў? Што ж, праўда, пакуль што нiкога! Але цi не я даў памерцi многiм шаноўным людзям, нават пальцам не варухнуўшы, каб iм пасобiць? Магчыма? Але магчыма i тое, што я здольны яшчэ не раз гэта паўтарыць. А гэты - вы зiрнiце на яго! - гэты не паўторыць нiколi. Ён i цяпер яшчэ не можа апамятацца ад здзiўлення, што так спрытна ўсё правярнуў". Такая прамова крыху збянтэжыла маiх юных калег. Потым яны вырашылi, што гэта быў жарт, i iм трэба пасмяяцца. I зусiм ужо супакоiлiся, калi на заканчэнне я пачаў красамоўна гаварыць пра чалавечую асобу i яе ўяўныя правы. Што зробiш, звычка ў той дзень аказалася мацнейшая за мяне.
Час ад часу паўтараючы падобныя мiлыя выбрыкi, я дасягнуў толькi таго, што крыху збiў з тропу грамадскую думку. Збiў з тропу, але не абяззброiў, як i не абяззброiў самога сябе. Збянтэжанасць, якую я звычайна выклiкаў у сваiх слухачоў, i маўклiвае здзiўленне, накшталт таго, якое цяпер адчуваеце вы, - о, ды вы не адмаўляйцеся, гэта ж натуральна, - не давалi мне нiякага суцяшэння. Усё ў тым, што абвiнавацiць сябе яшчэ не дастаткова, каб зрабiцца бязвiнным, iначай я быў бы чысценькi, як ягнятка. Абвiнавачваць сябе трэба ўмець, гэта трэба рабiць адмысловым спосабам, i, каб выпрацаваць яго, мне спатрэбiлася нямала часу. Калi ж нарэшце я яго знайшоў, аказалася, што ўсе мяне ўжо даўно пакiнулi. А пакуль iшлi пошукi, смех нястомна гучаў вакол мяне, i мае хаатычныя намаганнi не маглi пазбавiць яго той добразычлiвай i амаль што пяшчотнай ноткi, якая болем працiнала мне сэрца.
Але па-мойму, пачынаецца прылiў. Значыць, хутка наш параход паплыве назад. Вось дзень i канчаецца. Зiрнiце, галубы зноў збiраюцца ў небе. Яны туляцца адзiн да аднаго i амаль не варушацца. А сонца пацiху гасне. Давайце памаўчым i пацешымся гэтай змрочнай карцiнай. Вы не хочаце? Ах, вам цiкава, што было далей! Вы вельмi прыязны. Але я, можа быць, рызыкну зацiкавiць вас яшчэ больш. I раней як растлумачыць, хто такi суддзя-пакаяльнiк, раскажу сёе-тое пра распусту i ўстрыманне.
Вы памыляецеся, шаноўны, наш параход плыве, i даволi хутка. Але Зэйдэрзее - мёртвае мора цi - амаль што мёртвае. Яго роўныя берагi схаваны ў тумане, i невядома, нi дзе яно пачынаецца, нi дзе канчаецца. Мы плывём i плывём, i воку няма за што зачапiцца - мы не заўважаем сваёй хуткасцi. Нiчога не мяняецца вакол, хоць мы ўвесь час рухаемся наперад. Гэта не плаванне - гэта сон.
На грэчаскiм архiпелазе мяне агортвала зусiм iншае пачуццё. На даляглядзе бесперастанку ўзнiкалi новыя выспы. Iх бязлесыя хрыбты выразна акрэслiвалi мяжу неба i сушы, скалiстыя берагi рэзка ўклiньвалiся ў мора. Нiякай расплывiстасцi, у зыркiм дзённым святле ўсё тут было арыенцiрам. I хоць наш маленькi караблiк ледзь пасоўваўся мiж выспаў, у мяне ўзнiкала ўражанне, нiбы я iмклiва лячу ў шуме смеху i пенiстых хваляў. З той пары сама Грэцыя нястомна плыве ўва мне, на краi маёй памяцi... Го! Ды я ўжо, гляджу, таксама паплыў раблюся лiрычны! Што ж гэта вы, шаноўны, - спынiце мяне, прашу вас.
Дарэчы, вы ведаеце Грэцыю? Не? Тым лепш! Ну скажыце, што б мы там рабiлi? Каб жыць у Грэцыi, трэба мець чыстае сэрца. Вы можаце сабе ўявiць, што сябры там ходзяць па вулiцах парамi, трымаючы адзiн аднаго за руку. Праўда-праўда! А жонкi сядзяць дома i глядзяць, як iх самавiтыя, вусатыя мужы шпацыруюць па ходнiках, сплёўшы пальцы з пальцамi сябра. На Ўсходзе такое таксама можна ўбачыць? Дапускаю. Але, скажыце, адважылiся б вы ўзяць мяне за руку на парыжскiм праспекце? Я жартую, вядома. Мы прыстойныя людзi - брудныя думкi прымушаюць нас трымацца напята. Таму - раней чым паехаць на грэчаскiя выспы, нам давядзецца доўга адмывацца. Паветра там цнатлiвае i празрыстае, мора i радасць - чыстыя, як сляза. А мы...
Давайце прысядзем на гэтых шэзлонгах. Ну i туман! Дык я, па-мойму, хацеў вам нешта расказаць пра ўстрыманне? Зараз вы пачуеце, што я меў на ўвазе. Доўга змагаючыся сам з сабой i страцiўшы ўсю сваю сiлу i самаўпэўнены выгляд, я нарэшце пераканаўся ў бясплённасцi сваiх намаганняў i вырашыў пакiнуць чалавечае грамадства. О не, я не кiнуўся шукаць бязлюднай выспы - iх даўно ўжо няма. Я проста знайшоў сабе прытулак у жанчын. Вы ж ведаеце, яны нiколi па-сапраўднаму не ганяць нас за слабасць, наадварот - яны хутчэй здольны пастарацца прынiзiць нашую сiлу цi абяззброiць нас. I таму жанчыны узнагарода i падтрымка - не ваяўнiку, о не, - злачынцы. Жанчыны яму - цiхi порт, прыстанак, i не дзiва, што менавiта ў жаночым ложку яго часцей за ўсё i арыштоўваюць. Дый цi не жанчына - адзiнае, што нам засталося ад зямнога раю? Вось i мяне, заблуднага i разгубленага, прыбiла да гэтай апошняй гаванi. Цяпер я не казаў доўгiх прамоў. Я часам яшчэ гуляў, па звычцы, але выдумкi мне бракавала. Баюся вам прызнацца, бо не хачу казаць пахабных слоў, але ў той час я ўпершыню, бадай, адчуў патрэбу пакахаць i быць каханым. Агiдна, праўда? Але ж я сапраўды пакутаваў, мяне апанаваў няясны сум, маёй душы чагосьцi не ставала, i гэта навяло мяне на думку, што я нiкому не патрэбен. I тады цi то прымушаючы сябе, цi то - праз цiкаўнасць, я вырашыў узяць на сябе пэўныя абавязкi. Якiя? Я ж адчуваў патрэбу ў каханнi - вось я i палiчыў сябе закаханым. Iначай кажучы, я зрабiў глупства.
Я пачаў заўважаць, што часта задаю пытанне, якога раней, як чалавек спрактыкаваны, заўсёды пазбягаў. Я пытаўся: "Ты мяне кахаеш?" Вы, безумоўна, ведаеце, як прынята адказваць у такiм выпадку: "А ты?" I калi я адказваў: "Кахаю", - я, зразумела, перабольшваў свае сапраўдныя пачуццi. А калi адважваўся сказаць: "Не", - рызыкаваў страцiць каханне маёй сяброўкi, i гэта мяне мучыла. Чым большая небяспека пагражала пачуццю, у якiм я спадзяваўся знайсцi супакаенне, тым з большаю настойлiвасцю я дамагаўся яго ад сваёй партнёркi. Гэта прымушала мяне даваць сама пераканаўчыя абяцаннi, i я патрабаваў ад свайго сэрца ўсё глыбейшага пачуцця. Кончылася тым, што я загарэўся ўяўнаю страсцю да адной чароўненькай дурнiчкi, якая так начыталася любоўных гiсторый, што гаварыла пра любоў з iмпэтнай перакананасцю iнтэлiгента, якi абвяшчае бяскласавае грамадства. Гэта даволi заразлiвая ўпэўненасць, тут мы спрачацца не будзем. Вось i я - таксама паспрабаваў загаварыць пра каханне i нарэшце пераканаў сябе, што яно ў мяне ёсць. Гэтае пачуццё жыло ўва мне, прынамсi, да таго дня, калi яна зрабiлася маёю каханкай i я зразумеў, што любоўная лiтаратура хоць i навучыла яе гаварыць пра любоў, але зусiм не навучыла ёю займацца. Сталася так, што, пакахаўшы прыгожанькага папугайчыка, я мусiў спаць з халоднай змяёй. Такое становiшча мяне не задавальняла, i я пачаў шукаць у iншым месцы каханне, абяцанае мне ў кнiгах, але нiколi не сустрэтае ў жыццi.
