- Столькi папрацаваць, каб потым зноў вярнуцца ў вёску, дзе гнула горб не адно пакаленне Кантэнаў!..
- Кантэн - селянiн... Кантэн - чорны капялюш... Кантэн - футравае палiто... Кантэн - лясны чалавек... Кантэн нямодны.., састарэлы.., бязглузды.., скончаны!
- Ведаеш, а Марыя-Луiза ўмее жыць!
- Добрая дзеўка... Працаўнiца, i ўсё тут.
- Нам будзе не хапаць гэтай малой...
- Тып з доўгiм, як тралейбус, аўтамабiлем!
- О, гэта дзяўчына не будзе бавiцца!
- Вiдаць, яна добра зарабляе, калi прысылае сястры гэткiя падарункi!
- Твая Марыя-Луiза - мая сяброўка...
- Скажаш ёй, што я захварэла...
- Калi я думаю аб тым, як яна там адна...
У Кантэнавай галаве пераблыталiся галасы, твары, гукi, колеры горада, якога ён больш не заўважаў вакол сябе.
Некалькi разоў ён намагаўся ўспомнiць, як выглядае Марыя-Луiза, але кожны раз перад iм уставалi iншая постаць, iншы твар. То гэта была жанчына з блакiтнымi валасамi, то чарнявая шлюха, то светлая, пасля дзяўчынка, якой толькi што споўнiлася пятнаццаць гадоў, i, нарэшце, гэта апошняя, з "Там-Тама".
Усе яны былi на адзiн твар, а значыць, не мелi яго зусiм.
Неўзабаве Кантэн зноў апынуўся на вакзале. Стаў ля ўвахода i чакаў. Ён ужо страцiў усялякую надзею. Iм кiраваў сабачы iнстынкт: калi гаспадар памёр, сабака шукае яго сярод жывых.
Яна паехала з гэтым тыпам на машыне, але ён чакаў яе тут, ля гэтых дзвярэй, у якiх знiкалi футравыя палiто i жаночыя валасы: чорныя, белыя, рыжыя... Кантэн не ведаў нават, якога колеру цяпер валасы ў яго дачкi.
У каго ён ператварыўся! У згорбленага, нямоглага старога. Яго прывыклыя да цяжкай працы вялiкiя i дужыя рукi нiчога не маглi зрабiць, каб затрымаць Марыю-Луiзу. Яны бяздзейна вiселi абапал яго цела.
Людзi, iдучы, штурхалi яго, быццам ён быў непатрэбнай рэччу, якая даўно страцiла сваю форму.
Кантэн чакаў. Яму здавалася, што час спынiўся. Нiшто так не замаруджвае час, як рух незнаёмых твараў праз месца, у якiм дзень не адрознiваецца ад ночы, бо тут, ля ўвахода ў вакзал, заўсёды былi прыцемкi.
А якiм маленькiм, слабым i бездапаможным адчуваў ён сябе ў гэтай вялiзнай зале, дзе гукi разносiлiся, як у царкве! Ён, хто адчуваў сябе гэткiм вялiкiм i гэткiм магутным, калi знаходзiўся на сваёй зямлi! Зусiм iншая справа, калi ля тваiх ног рассцiлаецца бязмежная раўнiна, а за спiною паўстаюць крутыя ўзгоркi! Калi над табою звiсае блакiтнае неба, свецiць яркае сонца, а памiж лесам i хмарамi гуляе вольны вецер! Вось там Кантэн заставаўся Кантэнам, там ён адчуваў сябе чалавекам. Што б з iм нi здарылася, ён заўсёды меў там пад сабою трывалы грунт. Ад зямлi iшла нейкая нябачная непераможная сiла, якая падтрымлiвала яго, дапамагала жыць i лепш бачыць тое, што рабiлася навокал.
А тут Кантэн адчуваў сябе, быццам у пустынi. Iмя гэтай пустынi - натоўп. Тут не было паветра, неба, святла. Тое, што тут называлася святлом, пранiкала ў цела Кантэна, быццам атрута. Сапраўднае святло, якое нясе ў сабе зародак жыцця, без якога гiне зерне, сюды нiколi не трапляе.
Натоўп iдзе. Iдзе з працяглым бурчаннем, з жальбой, якая выказвае яго пакуты, яго iмкненне да недасягальнай радасцi.
Паступова гэты натоўп зацягвае i Кантэна. Ён вымушаны iсцi разам з усiмi. Яго падганяюць, па нагах б'юць чамаданы. У адрас Кантэна нясуцца абразы, калi ён пачынае шукаць свой бiлет, але ён ужо нiчога не чуе. Яго галава робiцца падобнай на гэты вакзал, дзе ўсё вiбруе, аддаецца рэхам.
Кантэн больш нiчога не ведае. Ён нагадвае жывёлiну, якую iнстынкт вядзе да нары.
Ён заходзiць у пусты вагон адзiн з першых. Садзiцца ў куток, настаўляе каўнер, здымае капялюш, каб можна было прыхiлiць галаву, заплюшчвае вочы. Змораны i галодны, ён не спiць, а як быццам плавае ў ванне. Аднекуль здалёк да яго даносяцца прыглушаныя гукi, якiя паўтарае бясконцае рэха.
Кантэн нагадвае цяпер пасудзiну, перамяшанае змесцiва якой павiнна адстаяцца, ён падобны на маладое вiно, якое не перастала яшчэ брадзiць. Толькi цяпер ён зразумеў, што дарэмна прыехаў сюды. Ён не здолеў адшукаць Марыi-Луiзы i ад'язджаў з болем, якога яшчэ поўнасцю не мог сабе ўявiць.
Ён задрамаў, калi ў вагон пачалi заходзiць першыя пасажыры. Кантэн расплюшчыў на хвiлiну вочы, каб паглядзець, цi шмат запалена лямпачак. Вакзал быў увесь асветлены. Неба цямнела ўвачавiдкi i рабiлася ўсё цяжэйшым.
Кантэн адчуваў сябе спакойна. Зноў пачаў драмаць. Але раптам пачуў жаночы голас:
- Ну пэўна ж, гэта месьё Кантэн! Я яшчэ на пероне падумала: глядзi, як гэты чалавек падобны на месьё Кантэна!
Гэты голас прымусiў яго ўсхапiцца. Ён шырока расплюшчыў вочы i пазнаў дачку свайго суседа Пэрдзiго. Кантэн успомнiў, што яна працуе ў канторы завода, якi пабудавалi два гады назад. Дзяўчына была амаль такога ўзросту, як Марыя-Луiза. Ён адразу падумаў пра гэта i адчуў, што яна будзе ў яго пытацца пра дачку. Кантэн гэтага баяўся. Ён лiхаманкава шукаў словы, якiя б маглi адцягнуць яе ўвагу ад Марыi-Луiзы, але дзяўчына аказалася спрытнейшай, чым ён.
- Вы прыехалi пабачыцца з Марыяй-Луiзай, - сказала яна.
Сказана гэта было не ў запытальнай форме, бо гэта ж было так натуральна, што бацька зрабiў такое падарожжа. Вядома, ён хацеў пабачыць дачку.
- Але, - адказаў Кантэн.
- Ну як, яна задаволеная?
- А як жа.
- Яна не часта прыязджае да вас?
- Сама разумееш, гэта не проста.
- Канечне, у кожнага свой занятак. Як кажа мой бацька, у нашы днi гадзiннiк вядзе людзей, стрэлкi круцяцца хутчэй, чым некалi.
Яна засмяялася. Ёй хацелася, каб яе бацька меў рацыю. Яна сама жыла па гадзiннiку. Каб начальнiк адпусцiў яе на адзiн толькi дзень, ёй трэба было дамовiцца з сяброўкай, а гэта не так лёгка.
Кантэн больш згаджаўся. Час ад часу казаў "але" або кiваў галавою, спадзеючыся, што яна нарэшце стомiцца распытваць яго. Аднак дзяўчына ўсё размаўляла. I нiхто не мог даць гарантыi, што яна не будзе размаўляць усю дарогу. Яе размову пакуль што можна было трываць, але Кантэн вельмi баяўся новых пытанняў пра Марыю-Луiзу. Яго страхi спраўдзiлiся, калi дзяўчына папыталася:
- А вы часта прыязджаеце да Марыi-Луiзы?
- Не, першы раз.
- Нялёгка даводзiцца яе маме. Так доўга не бачыць дачкi.
- Вядома.
- I што, Марыя-Луiза не прыязджае дадому нават на Новы год?
- Не, гэта проста немагчыма.
Тут дачка Пэрдзiго кiнула хуткi цiкаўны позiрк на перон. Кантэн спадзяваўся, што яна ўбачыць яшчэ якога-небудзь земляка i пагутарыць з iм, але дзяўчына зноў павярнулася да яго:
- Мне здалося, што там iшла мая сяброўка.
Кантэн уздыхнуў. Як яму не шанцуе, думаў ён, як яму цяжка размаўляць з гэтай дзяўчынай. А тая сакатала:
- Скажыце, а вы не маглi б даць мне яе адрас? Цi хоць адрас месца, дзе яна працуе? Я калi-небудзь схадзiла б да яе пасля работы.
Кантэну зрабiлася горача. Нейкую хвiлiну ён думаў, што ёй адказаць, але нiчога не iшло ў галаву. I тады ён павольна вымавiў, бо кожнае слова давалася яму з вялiзным намаганнем:
- Дык вось... Справа ў тым... Я прыехаў да яе, таму што адбылiся змены, разумееце... Карацей, яна едзе ў Парыж.
Кантэн не паспеў яшчэ скончыць, як дзяўчына ажно ўсклiкнула ад захаплення. I на старога пасыпаў град пытанняў. Ён адказваў на iх, як толькi мог, падбiраючы з цяжкасцю словы. Нешта тлумачыў, што Марыя-Луiза едзе стажыравацца i ён дакладна не ведае, колькi часу яна там прабудзе.
Урэшце настаў момант, калi Кантэн мог памаўчаць. Цяпер дачка Пэрдзiго ведала дастаткова. Яна гаварыла адна i больш не задавала яму пытанняў.
- Ну й малайчына! - захаплялася яна Марыяй-Луiзай. - I ўсё адна. Адна ў горадзе, дзе на кожным кроку чакае небяспека...
Кожнае яе слова, кожны ўскрык захаплення падалi на Кантэна, быццам кроплi расплаўленага волава. Часам ён пытаўся ў сябе, цi не смяецца з яго гэта дзяўчына. Увогуле, ён мала яе ведаў. Пэрдзiго жылi асобна, на схiле ўзгорка. Яны нiколi не ведалi, што рабiлася ў вёсцы. А можа, хто-небудзь з iхняй мясцовасцi бачыў Марыю-Луiзу ў горадзе? I ў вёсцы ўсе ўжо ведаюць?..
Кантэн уважлiва паглядзеў дзяўчыне ў вочы. Але яны былi непранiкальныя i бегалi, быццам у шалёнай жывёлiны.
Кантэну карцела задаць ёй хiтрае пытанне, вымусiць яе прагаварыцца, але ён падумаў пра Гюста Пэрдзiго, якому таксама было ўжо пад шэсцьдзесят i якi быў цудоўным чалавекам. Чаму ў такога чалавека гэткая непрыемная дачка?
Кантэн спатыкнуўся на гэтай думцы. Яго раптоўна пачаў душыць смех. Чаму ў сумленнага чалавека павiнна быць добрая дачка?
Дарэчы, з-за гэтай дачкi Пэрдзiго, якая сядзiць насупраць яго, Кантэн не можа нават думаць пра сваё. Яна зноў закiдала яго пытаннямi аб рабоце, аб Дэнiзе, аб доме...
Яна працягвала размаўляць усю дарогу. Кантэн ужо перастаў яе слухаць. Няспынная плынь слоў злiвалася з грукатам колаў цягнiка ў адзiн суцэльны гул, якi нi аб чым больш Кантэну не гаварыў. У галаве ў Кантэна зноў праносiлiся абрыўкi ўспамiнаў, твары без iмёнаў, галасы без выразнага тэмбру... Яго боль драмаў глыбока ў сэрцы i быў падобны на чуйны сон дзiкага звера, якога доўга дражнiлi i якi быў гатовы кусацца зноў, як толькi яго разбудзяць.
Так, не выходзячы са стану нерухомай вяласцi, Кантэн кiваў галавою i нешта бурчаў сабе пад нос кожны раз, калi дачка Пэрдзiго на хвiлiну змаўкала. I гэта яго ледзь чутнае мармытанне, якое нiчога не азначала, спрыяла таму, каб яе бясконцы маналог, да якога ён прывык, працягваўся i працягваўся.
