Седзячы на кукiшках, арандатары кiвалi галовамi, гадалi i прыкiдвалi, выводзячы ўзоры ў пыле, - ага, так, ведаем, далiбог. Калi б зямлю не засыпала пылам, калi б не выветрываўся верхнi пласт глебы, тады б яшчэ можна было цярпець...
Пасрэднiкi гнулi сваё: вы ж ведаеце, што зямля з кожным годам яшчэ больш спусташаецца. Не мне вам казаць, што з ёю робiць бавоўна, - губiць, высмоктвае з яе ўсе сокi.
Арандатары згодна кiвалi галовамi: яны ўсё разумеюць, бог сведка. Калi б увесь севазварот... зямля зноў налiлася б сокамi.
Гэта праўда, але цяпер ужо позна. I агенты тлумачылi механiку дзеянняў i ход думак пачвары, што схапiла iх самiх такой мёртвай хваткай.
Чалавек можа сядзець на зямлi, нават калi яму хапае толькi на пракорм i на выплату падаткаў. Такое ж зусiм магчыма.
Так, такое магчыма, пакуль не здарыцца неўраджай i не прыйдзецца браць пазыку ў банку. Але, разумееце, банку цi кампанii трэба зусiм не тое - яны ж не паветрам дыхаюць i ядуць не мяса. Яны дыхаюць прыбыткам, ядуць працэнты з капiталу. Калi iм гэтага не даць, яны памруць, як мы з вамi памерлi б без паветра i без ежы. Усё гэта сумна, але так яно ёсць. Нiчога не зробiш.
Людзi, што сядзелi на кукiшках каля лiмузiнаў, узнiмалi вочы, намагалiся зразумець. А цi нельга яшчэ пабыць нам тут? Можа, наступны год выдасца ўраджайны? Адзiн бог ведае, якая ўродзiцца бавоўна праз год. А войны? Хiба ўгадаеш цяпер, якiя цэны будуць на бавоўну? З яе ж робяць узрыўчатку, цi не так? А абмундзiраванне? Будуць войны, i цэны на бавоўну падскочаць. Можа, ужо нават у наступным годзе. Арандатары пытальна ўзнiмалi ўгору вочы.
На гэта разлiчваць нельга. Банк - пачвара, яна бесперапынку павiнна паглынаць падаткi. Чакаць ёй няможна. Бо памрэ. Не, падаткам не павiнна быць спыну. Калi пачвара застыне ў росце, ёй смерць. Ёй нельга спыняць свой рост.
Выпеставаныя пальцы пачыналi пастукваць па нiзе аконнай аправы ў кабiне; заскарузлыя пальцы мацней сцiскалi пруткi, што нястомна чыркалi па пыле. Жанчыны ў дзвярах прапаленых сонцам хацiн уздыхалi, пераступалi з нагi на нагу, адна ступня церла другую ступню, пальцы не пераставалi варушыцца. Сабакi падыходзiлi да машын, абнюхвалi iх i адно за адным палiвалi ўсе чатыры колы. Куры ляжалi на гарачым пыле, распушыўшы пер'е, каб сухi пыл дабраўся да самай скуры i пачысцiў яе. А ў хлеўчуку над бруднымi рэшткамi пойла просьбiтна рохкалi свiннi.
Людзi, што сядзелi на кукiшках, зноў апускалi вочы. Што ж вы ад нас хочаце? Хiба можна памяншаць нашу долю ўраджаю, мы i так галадаем. Дзецi нiколi дасыта не ядуць. Адзежы няма - адны лахманы. Калi б у суседзяў было лепш, мы ад сораму на малiтоўныя сходы хадзiць перасталi б.
I нарэшце агенты гаспадароў раскрывалi ўсю паднаготную. Арэнда сябе не апраўдала. Адзiн чалавек на трактары можа замянiць дванаццаць - чатырнаццаць фермерскiх сем'яў. Плацi яму жалаванне i забiрай сабе ўвесь ураджай. Мы вымушаны так рабiць. Мы iдзём на гэта неахвотна. Бо пачвара занядужала. З ёю здарылася нешта нядобрае.
Вы ж бавоўнай зямлю загубiце.
Мы ведаем. Нам трэба паспець зняць некалькi ўраджаяў, перш чым загiне зямля. Потым мы пусцiм яе ў продаж. Шмат сем'яў ва ўсходнiх штатах захочуць купiць тут участак.
Арандатары спалохана падымалi вочы да кабiн. А з намi што будзе? Як мы пракормiмся?
Вам давядзецца пакiнуць свае ўчасткi. Плугi пройдуцца проста па вашых дварах.
I тады арандатары ў гневе падымалiся з кукiшак i станавiлiся ва ўвесь рост. Мой дзед першы прыйшоў на гэтую зямлю, ён ваяваў з iндзейцамi i прагнаў iх адсюль. А бацька тут нарадзiўся i таксама ваяваў - з пустазеллем i змеямi. Потым абрынуўся няўрод, i бацька ўзяў у пазыку крыху грошай. I наша тут таксама радзiма. Вунь, бачыце, у дзвярах нашы дзецi? I яны нарадзiлiся тут, у гэтым доме. Бацька быў вымушаны ўзяць пазыку. I тады зямля перайшла да банка, але мы засталiся на ёй, i нам крыху перападала з таго, што мы вырошчвалi.
Нам гэта добра вядома. Вельмi добра вядома. Мы тут нi пры чым, усё гэта банк. А банк не чалавек. I гаспадар, у якога пяцьдзесят тысяч акраў, таксама не чалавек. Ён - пачвара.
Яно так, казалi арандатары, але ж зямля гэта наша. Мы абмерылi яе, мы ўзаралi цалiну. Мы нарадзiлiся на ёй, на ёй гiбелi, на ёй памiралi. Няхай зямля высiлiлася - усё роўна яна наша. Яна наша таму, што мы на ёй нарадзiлiся, яе ўраблялi, на ёй памiралi. Вось што дае права ўладаць ёю, а не паперка з нейкiмi там лiчбамi.
Нам вельмi шкада, але мы што? Гэта ўсё яна - пачвара. У банку няма нiчога чалавечага.
Яно так, але ж банк складаецца з людзей.
Не, вы памыляецеся, вы груба памыляецеся. Банк i людзi - розныя рэчы. Бывае, што людзям, кожнаму з iх, ненавiсна тое, што робiць банк, i, аднак, банк робiць сваю справу. Паверце, банк - гэта нешта большае, чым людзi. Банк пачвара. Ствараюць яго людзi, але ўправiцца з iм не могуць.
Арандатары абуралiся: дзед тут ваяваў з iндзейцамi, бацька знiшчаў змеяў, змагаючыся за гэту зямлю. Можа, трэба знiшчыць банкi - яны страшнейшыя за iндзейцаў i змеяў. Можа, давядзецца ваяваць за сваю зямлю, як ваявалi нашы дзед i бацька.
I тут пачыналi ўжо абурацца агенты гаспадароў. Прыйдзецца вам ехаць адсюль.
Дык жа зямля гэтая наша, усклiкалi арандатары. Мы...
Не, не ваша. Яна належыць банку-пачвары. Вам прыйдзецца ехаць.
Мы выйдзем са стрэльбамi, як дзед наш выходзiў насустрач iндзейцам. Што тады?
Што ж - спачатку прыйдзе шэрыф, потым - войска. Калi ўчэпiцеся за свае ўчасткi - вы грабежнiкi, а за стрэльбы возьмецеся - вы забойцы, i так i гэтак вы - злачынцы. Банк - пачвара, не чалавек, але можа прымусiць чалавека рабiць, што захоча.
А калi нам iсцi, дык куды? I як мы пойдзем адсюль? У нас грошай няма.
Вельмi шкада, гаварылi агенты. Банка - уладальнiка пяцiдзесяцi тысяч акраў - гэта не датычыць. Вы седзiце на зямлi, якая вам не належыць. Дзе-небудзь у iншых штатах вы, можа, увосень ноймецеся на збор бавоўны. Магчыма, атрымаеце дапамогу. А чаму б вам не падацца ў Калiфорнiю? Там заўсёды ёсць праца i нiколi халадоў не бывае. Там варта толькi руку працягнуць - i рвi апельсiны. У Калiфорнii заўсёды што-небудзь збiраюць - толькi працуй. Чаму б вам не перасялiцца туды? I агенты запускалi маторы i ад'язджалi.
Арандатары зноў апускалiся на кукiшкi i вадзiлi пруткамi па пыле, прыкiдвалi, разважалi. Асмаленыя спёкай цёмныя твары, вылiнялыя ад няшчаднага сонца вочы. Жанчыны асцярожна спускалiся з ганка i шлi да мужоў, за iмi баязлiва кралiся дзецi, гатовыя ў любы момант пусцiцца наўцёкi. Старэйшыя сыны садзiлiся на кукiшкi побач з бацькамi - гэта дае табе адчуванне, што ты ўжо мужчына. Крыху счакаўшы, жанчыны пыталiся: чаго ён прыязджаў?
Мужчыны на iмгненне адрывалi позiрк ад зямлi, i ў вачах у iх таiўся боль. Давядзецца ехаць адсюль. Трактар, упраўляючы - тут будзе ўсё, як на фабрыцы.
Куды ж мы паедзем? - пыталiся жанчыны.
Хто ж ведае? Хто ведае?
Жанчыны таропка i моўчкi вярталiся ў хацiны, гонячы перад сабой чародку дзяцей. Яны ведалi: калi мужчыну бярэ такая крыўда, такая роспач, ён можа сарваць злосць на дарагiх яму людзях. Яны пакiдалi мужчын адных - няхай думаюць, няхай мяркуюць, дапамагаючы сабе чырканнем па пыле.
Неўзабаве арандатар азiраўся навокал - кiдаў позiрк на пастаўленую яшчэ дзесяць гадоў назад вадакачку з доўгай, як гусiная шыя, помпай; на калоду, на якой паклала галаву не адна сотня курэй; на плуг пад паветкай i на падвешаную да бэлькi кармушку ўласнага вынаходства.
А ў хаце жанчын абкружалi дзецi. Што ж мы рабiць будзем, мама? Куды мы цяпер?
Жанчыны адказвалi: нiхто яшчэ нiчога не ведае. Iдзiце, гуляйце. Толькi да таты блiзка не падыходзьце. А то ён можа i набiць вас, калi не ў пару падлезеце. I жанчыны зноў бралiся за працу, але нi на момант не спускалi вачэй з мужоў, што сядзелi на кукiшках у пыле, збянтэжаныя i апанаваныя трывожнымi думкамi.
Трактары ехалi па дарогах i збочвалi на палi - вялiзныя машыны на гусенiчным хаду. Яны паўзлi, як насякомыя, i, як насякомыя, былi неверагодна энергiчныя. Яны паўзлi па зямлi - апускалi гусенiцы, кацiлiся па iх i падбiралi iх ззаду. Дызельныя маторы пафырквалi, калi працавалi ўхаластую, а калi трактары краналiся з месца, маторы ўзнiмалi аглушальны роў, якi паступова пераходзiў у аднастайны рокат. Жалезныя страшыдлы ўздымалi клубы пылу i, пратыкаючы iх сваiмi тупымi рыламi, iшлi напрасткi па мясцовасцi, удоўж i ўпоперак, скрозь агароджы, праз двары, ныралi ў яры i вынырвалi з iх, не адхiлялiся ў бакi. Iм было няважна - ёсць дарога цi няма, яны самi пракладвалi сабе дарогу. Iм было ўсё хоць бы што - узгоркi, лагчыны, канавы, агароды, будынкi.
Чалавек на жалезным сядзеннi не падобны быў на чалавечую iстоту: рукавiцы, вялiкiя акуляры, гумавая маска ад пылу на носе i роце - ён здаваўся часткай гэтай махiны, робатам. Грукат цылiндраў разносiўся па ўсёй акрузе, пранiзваў паветра i зямлю, i зямля i паветра адгукалiся гулам i здрыгалiся ў лад яму. Трактарыст не меў улады над машынай - яна iшла напрасткi, кроячы дзесяткi фермаў, i таксама напрасткi вярталася назад. Лёгкi перавод рычага - i гусенiцы павярнулi б убок, але рука трактарыста не магла перавесцi рычаг, бо пачвара, што стварыла трактар i паслала яго сюды, завалодала рукамi трактарыста, яго мозгам, яго мускуламi, начапiла яму шоры, надзела наморднiк - шорамi зацямнiла яму розум, наморднiкам прыглушыла словы, зацямнiла свядомасць, прыглушыла пратэст. Ён не бачыў зямлi такой, якой яна была, не мог адчуць яе сапраўднага паху; ногi яго не размiналi камякоў гэтай зямлi, не адчувалi яе цеплынi, яе сiлы. Ён сядзеў на жалезным сядзеннi, ногi стаялi на жалезных педалях. Ён не мог нi падбадзёрваць, нi бiць, нi лаяць, нi падганяць гэту жалезную сiлу i таму не мог нi падбадзёрваць, нi бiць, нi падганяць самога сябе. Гэтай зямлi ён не ведаў, не валодаў ёю, у яе не верыў, нi аб чым яе не прасiў. Калi кiнутае ў зямлю зерне прарастала, яго гэта не тычылася. Калi маладыя атожылкi вялi ў засуху цi гiнулi ад пралiўных дажджоў, трактарыста гэта хвалявала так мала, як i сам трактар.
