Васіль БЫКАЎ
3 А Г А Д
Апавяданне
Сувязі не было ўжо дваццадь мінут.
Тэлефаніст Пятрашкін, скурчыўшыся ў кутку бліндажа над палявым камутатарам, то патрабавальна, то ласкава, то звонкім хлапечым крыкам, то шэптам паўтараў у западелую трубку самы патрэбны дяпер у свеце пазыўны — «Клён». Але «Клён» маўчаў, загадкава стаіўшыся недзе на другім канцы провада. Затое суседні на камутатары клапан з карандашным надпісам «Волга», амаль не закрываючыся, ліхаманкава, трывожна дрыжаў: «Др-р-р-р, д-р-р-р...» Да самага нутра дацінала Пятрашкіна гэтае дрынканне, і ён раз-по-раз таропка пераключаў штэпсель і ад прыкрасці так сціскаў у азяблым кулаку трубку, што бялелі суставы на пальцах. Прыгнечаны ўласным бяссіллем, тэлефаніст з маўклівай пакорнасцю слухаў далёкі сярдзіты голас дваццадь першага — іхняга камандзіра палка:
— Чорт вазьмі, калі вы дасцё «Клён»? — хрыпеў у трубцы яго нягучны суровы бас. — Дзе начальнік сувязі?
Капітан Полазаў не чуў таго, але па нейкай аднаму яму вядомай прыкмеце здагадаўся, што яго патрабуе камандзір і, прысеўшы ля Пятрашкіна, дрыжачай рукой узяў трубку. Яго худы, немалады ўжо, строгі твар быў вельмі заклапочаны.
— Ёсць, таварыш дваццадь першы! Сувязь будзе... — спакойна і цвёрда гаварыў капітан, і Пятрашкін, зябнучы ўсім целам ад восеньскай сцюжы і ад гэтага нязбыўнага клопату, бачыў, як яшчэ болей хмурнелі ў таго запалыя вочы.
Сувязь была неабходна: толькі яна магла выратаваць полк ад той страшнай бяды, якую чынілі фашысцкія танкі, прарваўшыся аднекуль з фланга ў палкавыя тылы. Недзе недалёка з імі змагалася транспартная рота і каменданцкі ўзвод, але Пятрашкін, заняты каімутатарам, не бачыў і не чуў тае бойкі — ён толькі адчуваў, як уздрыгвала ад выбухаў зямля. Часам яна скаланалася так моцна, што з дзіркі на сярэдзіне жывым струменем сыпаўся пясок і ў куце, дзе стаяла падпорына, каціліся каменьчыкі і ўсохлыя камякі гліны. Пятрашкін за невялікі час свайго франтавога жыцця яшчэ не бываў у такім пераплёце і цяпер вельмі пакутаваў і ад страху, і ад напружанага чакання, калі, нарэшце, адновіцца сувязь і адгукнецца тая батарэя, на якую цяпер была ўся надзея.
Апрача Пятрашкіна і начальніка сувязі ў гэтым, нядаўна нямецкім, бліндажы з перацёртай саламянай трухой на доле быў яшчэ яфрэйтар Бутэнка — камлюкаваты маўклівы дзяцюк у вайсковым бушлаце з адарванымі гузікамі. Ён выглядаў занадта спакойным у гэты крытычны час і, падпёршы спіною сцяну, усё цмыгаў тоўстую, з палец, самакрутку, да якой імеў, здаецца, адзіную ў жыцці сграсць. Быў тут яшчэ і высокі, чубасты сержант Сімакоў — першы радыст палка, вельмі паважаны ўсімі сувязістамі і нават самім камандзірам, які, заходзячы на вузел сувязі, заўжды вітаўся з сержантам за руку. Цяпер Сімакоў быў без справы, бо ўранку выбухам міны пашкодзіла рацыю і смяротна параніла ягонага напарніка Васю Болзіна. Чарнеючы з твару ад той двайной страты і сённяшніх няўдач, ён з пакутніцкім выглядам стаяў у траншэі ля ўваходу ў бліндаж і сачыў за ўзгоркам, на якім недм здарыўся абрыў і куды пабег ужо тэлефаніст Айбекаў.
— Эх, с-сабака, так і садзіць, так і садзіць.. Айбекаў?.. Ну нашто так марудна, хутчэй!..
Капітан Полазаў у той час круціў другі апарат і спакойна, нібы нічога небяспечнага не сталася, загадваў некаму звязацца з «Клёнам» праз нейкую «Зіму», якая — Пятрашкін памятаў — значылася ў спісе> пазыўных штаба дывізіі.
Быў у бліндажы і яшчэ адзін чалавек — малады, пэўна ў гадах Пятрашкіна, афіцэр, у караткаватым новым шынялі і з тонкай доўгай шыяй, якая смешна вытыркалася з вялікага каўняра гімнасцёркі. ён то падыходзіў да камутатара, то мацаў вывады правадоў і зазямленні, то, услухоўваючыся ў рознагалоссе блізкага бою, нявесела пазіраў на маўклівага, заклапочанага капітана. Пятрашкін не ведаў ні яго прозвішча, ні пасады, памятаў толькі, як учора надвячоркам з’явіўся ён на іхнім вузле сувязі.
Пятрашкін тады, як і цяпер, абслугоўваў камутатар і, чакаючы, пакуль Айбекаў прынясе вячэру, прыслухоўваўся не толькі да сваёй трубкі, але і да крокаў у траншэі. Таму ён адразу павярнуўся да дзвярэй, яж пачуў там нейчыя рухі, і ў незавешаным праходве адразу ўбачыў спярша незнаёмыя кірзавыя боты, пасля—полы зусім яшчэ новага шыняля. Неўзабаве, згорбіўшыся пад нізкай столлю, у бліндаж улез малады курносы хлапец, падперазаны жаўтлявым рамянём, у суконнан пілотцы, у залатых пагонах з адной зорачкай на прасвеце і сувязісцкай эмблемай ля гузіка. Пэўна, дрэнна бачачы ў прыцемках бліндажа, афіцэр спыніўся на парозе і запытаў:
— Начальнік сувязі тут?
Пятрашкін, усё разглядаючы незнаёмага, моўчкі кіўнуў галавой убок капітана, які прымасціўся на катушцы чырвонага трафейнага кабелю і маляваў схему сувязі. Афіцэр тады саскочыў з парога і, шчоўкнуўшы абцасамі, размашыста дзеўбануў кончыкамі пальцаў у край пілоткі:
— Таварыш капітан, малодшы... — і чамусьці змоўк, заікнуўшыся, а праз момант ужо іншым голасам, спалоханым і ўзрадаваным, усклікнуў:
— Ой, Іван... ты?!
Пятрашкін, апусціўшы ад вуха трубку, вертануўся было ад свайго камутатара, чакаючы, што строгі, зусім не настроены жартаваць каштан прыкрыкне на гэтага дзівака-лейтэнанта, які гэтак спляжыў свой службовы даклад. Але капітан не крыкнуў, у яго шырока раскрытых вачах адбілася здзіўленне, і, стрэсшы з каленяў паперы, ён ускочыў насустрач.
— Аркадзь?! Адкуль? Як жа гэта? — разгублена пачаў ён, абхапіўшы таго за плечы.
— Ды вось прыбыў,—збянтэжана адказваў малодшы лейтэнант. — 3 вучылішча вось... Ужо скончыў. Прыехаў у дывізію, пасля сюды...
— Глядзі ты!.. Вось дык нечакана! — усё здзіўляўся начальнік сувязі, і Пятрашкін падумаў, што гэты афіцэр нейкі, відаць, знаёмы капітана Полазава.
Так яно, бадай, і было.
Увечары паспакайнела, мінамётныя выбухі змоўклі, толькі недзе за пагоркам у напрамку трэцяга батальёна трашчалі нашы кулямёты ды ўзляталі ў чорнае неба імклівыя хвасты ракет. Рухавыя зеленаватыя водбліскі мільгалі па сценах бліндажа, на брустверы траншэі, дзе доўга сядзелі гэты малады афіцэр і начальнік сувязі. Яны ўсё гутарылі і гутарылі аб нечым — ціха ўспаміналі далёкія даваенныя часы, нейкі горад, незнаёмых людзей, чужое, невядомае Пятрашкіну жыццё. Пятрашкін вельмі хацеў спаць і драмаў між тэлефонных званкоў і дрынкання клапанаў і ўсё слухаў, ці мо нават сніў тыя размовы. Здаецца, афіцэры так і не паспалі, а на світанні здарылася вось гэтая бяда з танкамі...
— Эх, гады!.. Накрылі! Накрылі нашага Айбекава! — амаль плакаў у траншэі Сімакоў. — Упаў!.. Устае... Не, усё!..
Туды, у траншэю, падаліся капітан, малодшы лейтэнант і нават Бутэнка. Апошні няспрытна ўзняўся з-пад сцяны i палез у дзверы. Утрох яны нейкі час тапталіся ў вузкай траншэі i з прытоенай трывогай на спахмурнелых тварах усё ўзіраліся туды, дзе быў Айбекаў. Пятрашкіну таксама хацелася зірнуць на той здрадніцкі пагорак, але зноў зазваніла «Волга», і тэлефаніст у трубцы спытаўся пра сувязь.
У той крытычны момант узрушаны Сімакоў вылаяўся, узмахнуў рукой, бы з усяе сілы разбіваючы што аб зямлю, і коратка гукнуў да начальніка сувязі:
— Дайце я!
Не чакаючы дазволу, ён хуценька скінуў рэмень, дрыжачымі рукамі здзёр з сябе цесны шынель І, як апантаны, ускочыў на бруствер.
— Сімакоў, глядзі ж! — крыкнуў наўздагон капітан. Ён, відаць, нямала шкадаваў гэтага радыста і хоць якой парадай хацеў засцерагчы сержанта ад той небяспекі, што магла чакаць яго на ўзгорку.
Зноў павалакліся марудныя хвіліны чакання. Пятрашкін усё падзьмухваў у трубку, спадзеючыся злавіць хоць якія прыкметы сувязі, але нават мадуляцыі па-ранейшаму не было. За спіной таўкліся i гудзелі выбухі, нешта калацілася і стагнала—здавалася, нейкі падземны асілак варочаецца там і злосна бурчыць, ніяк не знаходзячы сабе зручнага месца. Чуўся ўжо і грукат матораў і яшчэ нейкі далёкі цягучы гул. Пясок ужо сыпаўся няспынна і цурчэў у саломе, бы танюткі вадзяны струмень.
Пятрашкін так і не ўбачыў, што сталася з Сіма«овым, толькі маўклівы і напружаны капітанаў твар балюча перасмыкнуўся, капітан непривычна злосна вылаяўся. Далей, ужо не стрымліваючы свайго хвалявання, ён звычайным, зусім чужым голасам, ад якога аж здрыганулася ў Пятрашкіна трубка, скамандаваў яфрэйтару:
— Бутэнка — уперад!..
Пятрашкін і здзівіўся, } спалохаўся—яшчэ ні разу не чуў ён гэткага камандзірскага вокрыку — і вачыма, поўнымі жаху, глядзеў на капітана. Бутэнка нібыта змярцвеў у сваёй флегматычнай нязрушнасці, толькі яшчэ вузей прыжмурыў заўжды заспаныя вочы. Пасля некалькі разоў, часцей, чым звычайна, ён цімыгнуў напаследак свой патухлы недакурак, прыпасліва сунуў яго ў пілотау і, зняўшы з пляча аўтамат, нібы на якую будзённую справу, нязграбна вылез з траншэі. Па бліндажы пратупацелі яго цяжкія крокі.
У траншэі ля ўваходу засталіся двое. Капітан Полазаў, сутаргава ўчапіўшыся пальцамі ў глыжасты бруствер, глядзеў у далячынь, куды бег Бутэнка. Побач, плячо ў плячо, стаяў гэткі ж маўклівы і засяроджаны малодшы лейтэнант — ён хваляваўся і, стрымліваючыся, кусаў пабялелыя тонкія вусны.
