Нехай Григорий
Калiна (на белорусском языке)
Рыгор Няхай
Калiна
Аннушка - гэта прыбiральшчыца ў школе, а Калiна - вартаўнiк. Аннушка гаспадарыць у класах i калiдорах, а Калiна заўсёды на двары. Толькi ранiцай, калi густы зiмовы змрок засцiлае наваколле, Калiну таксама можна пабачыць у класах. Гэта здараецца так. Аннушка прачынаецца задоўга да свiтання. Ёй трэба перад заняткамi напалiць печы. Асцярожна, каб не разбудзiць Калiну, яна запалiць на кухнi святло i пачынае апранацца. Аднак i Калiна ўжо не спiць. Адным вокам ён наглядае за Аннушкай, i калi яна ўжо амаль гатова пераступiць парог, сурова спыняе:
- Аннушка, куда пашол?
Аннушка вiнавата затупае нагамi i знарок стукне якой-небудзь каструляй, нiбы збiраецца гатаваць снеданне. Калiна з такой упэўненасцю размаўляе з Аннушкай таму, што ў яго заўсёды напiлавана i наколана дроў удосталь. А нанасiць iх у класы ён лiчыць таксама сваiм абавязкам. Калiна спакойна апранаецца i шчыльна зачыняе за сабой дзверы. Ён усё робiць спакойна, але затое ўпэўнена, так, што пераробак пасля яго нiякiх не трэба. Праз некалькi хвiлiн печы палаюць. Тады Калiна вяртаецца, i яны з Аннушкай мяняюцца месцамi. Калiна застаецца дома, а Аннушка iдзе ў класы. Так паўтараецца кожны дзень.
Жылi яны дружна. I нiколi нiхто з настаўнiкаў не чуў, каб яны перакiнулiся зняважлiвым словам. А што датычыцца iмён, дык нiхто iх iнакш не называў. Аннушка i Калiна нават крыўдзiлiся, калi хто-небудзь iх называў iнакш. Так i пайшло ў сяле - "Аннушка i Калiна". Усе адчувалi, што ў гэтым была своеасаблiвая павага i пашана да iх. Колькi ён з Аннушкай працаваў ў школе, нiхто не памятае, бо настаўнiкi мянялiся, а Калiна заставаўся i лiчыў сябе тут поўным гаспадаром або, як ён гаварыў для жарту, "намеснiкам дырэктара па гаспадарчай частцы".
Калiна быў чалавекам маўклiвым i толькi ў добрым настроi ўступаў у размову. Вось з гэтых асобных размоў i ўдалося ўстанавiць некаторыя весткi з бiяграфii Калiны. Ён чуваш па нацыянальнасцi. Да рэвалюцыi працаваў парабкам у пана ў глухiм чувашскiм сяле. Грамаце яго нiхто не вучыў, так што Калiна не ўмеў нi чытаць, нi пiсаць. У час iмперыялiстычнай вайны яго забралi ў армiю i кiнулi на Заходнi фронт. Тут ён i ваяваў, пакуль не паранiла. Куля прабiла шчаку, i ў яго не засталося нiводнага зуба. Аннушка, у якой муж быў забiты на фронце, узялася вылечыць Калiну. У хуткiм часе ён стаў на ногi, толькi замест здаровых маладых зубоў у яго былi цяпер устаўныя скiвiцы, а зубы нагадвалi пiлу. Можа таму ён i не мог выгаварыць правiльна асобныя словы... Вось так ён i прыжыўся ў нашым сяле, пасялiўшыся з Аннушкай у школе. I не адно пакаленне вучняў саграваў у класах.
Галава яго была сiвая. Кароткiя серабрыстыя валасы няроўнымi пасмамi звiсалi над маршчынiстымi ўпалымi шчокамi. Усе думалi, што Калiна нiколi не стамляўся. Бывала, iдуць урокi, а Калiна падмятае двор, каб дзецi маглi пабегаць на перапынку па чыстай траве. Падмятаць двор у час урокаў не ўваходзiла ў яго абавязкi. Але цi можна вызначыць мяжу абавязкаў чалавека працы? Школа - гэта яго дом, яго радня, i нiчога на свеце не было яму даражэй за сваю школу. Часам здарыцца якi-небудзь непрыемны выпадак неасцярожныя вучнi акно разаб'юць цi што, - Калiна перажывае разам з усiмi i па-свойму фармiруе сваю мараль:
- Бегаў, бегаў i разбiў. Калiна ўставiць акно, але бегай цiшэй. Вучыцца трэба, а не бегаць...
Апошнi раз перад вайной мы бачылi Калiну вясной, калi закончылi экзамены i раз'язджалiся ў адпачынак. Кожны з настаўнiкаў ведаў, што Калiна за лета дагледзiць нашы кватэры, навозiць дроў, а восенню мы iзноў прыступiм да заняткаў. У школе застаўся адзiн дырэктар, каб зрабiць да восенi невялiкi рамонт. Але да рамонту яму так i не прыйшлося прыступiць: пачалася вайна. Калi фронт наблiзiўся да нашай вёскi, дырэктар выклiкаў Калiну да сябе:
- Ну, Калiна, застаешся ты ў школе за гаспадара. Наблiжаецца вораг, i мне трэба заняцца iншымi справамi.
Дырэктар не сказаў аб тым, што ён па заданню райкома iдзе ў лес падрыхтоўваць партызанскую базу, толькi дадаў:
- Мы яшчэ ўбачымся i будзем працаваць па-ранейшаму.
Калiна атрымаў ключы ад школы i адразу стаў заклапочаным. Ён доўга хадзiў навокал школы, заглядаў у класы i кабiнеты, аб нечым шаптаўся з Аннушкай i толькi ноччу прыступiў да справы. Ноч была трывожная i неспакойная. За лесам свяцiлi ракеты, чутна была артылерыйская i кулямётная перастрэлка. На дарозе гулi машыны i тарахцелi абозы. Наша армiя адступала. Непадалёку ад школы ў бярозавым гаi Калiна з Аннушкай усю ноч капалi яму. Калi яма была гатова, дно заслалi галiнкамi i саломай, а потым брызентам. Моўчкi, як бы хавалi нябожчыка, яны зносiлi сюды мiкраскопы i гербарыi, карты i глобусы, сшыткi i падручнiкi, дакументы i партрэты. К ранiцы ўсё гэта было старанна закрыта дошкамi i закапана зямлёй.
- Аннушка, пашол спаць, - сказаў на свiтаннi Калiна.
Ён ведаў, што такое вайна. Тут маглi быць баi, i школа магла згарэць. Тут маглi спынiцца салдаты, i ўсё паляцела б на вулiцу.
Калi назаўтра ў двары з'явiлiся варожыя салдаты, Калiна i Аннушка не выйшлi з кватэры. Iх адшукалi i прывялi да афiцэра. Iм растлумачылi, што тут будзе прыфрантавы шпiталь i нiкога пабочнага ў школе не павiнна быць. Калiна зрабiў выгляд, што нiчога не разумее. Тады салдаты пачалi выкiдаць на вулiцу рэчы i псаваць iх. Калiна сеў каля ганка i не сышоў з месца. Аннушка сядзела побач. Толькi падвечар Калiна з Аннушкай iзноў узялiся за рыдлёўкi i ў кутку школьнага двара пачалi капаць зямлянку i зносiць туды свой набытак. Калiна не мог змiрыцца з тым, што ён тут ужо больш не гаспадар. Раз дырэктар яго прызначыў быць тут, аддаў яму ключы, значыць, ён не мае права пакiнуць школу што б там нi было.
Не паспеў Калiна звыкнуцца са сваiм становiшчам, як шпiталь пачаў выязджаць, а школу заняў камендант. Немцы перш-наперш агледзелi ўсе памяшканнi i двор. Заглянулi яны i ў зямлянку, але пры iх з'яўленнi Калiна не ўстаў. Ён ляжаў на нарах, увесь зарослы, як корч, пануры i злы.
- Хто такiя? - спытаў камендант.
- Рабочыя. Тут, пры школе, - адказала Аннушка праз перакладчыка.
- А гэта? - паказаў ён на Калiну.
- Вартавы. Божы чалавек.
Камендант падумаў i махнуў рукой. Пры выхадзе ён толькi загадаў, каб Аннушка насiла ваду ў камендатуру. Калiна ж ляжаў i думаў, наколькi гаротнай можа прыкiнуцца Аннушка. Але цi прыкiнуцца?.. Хiба сапраўды не гаротны яе лёс? А яго, Калiны?
Пачалася новая старонка барацьбы за школу. Калiна выходзiў з памяшкання зрэдку, толькi тады, калi трэба было дапамагчы Аннушцы. Ён чэрпаў ваду, даносiў вёдры да ганка, а далей ужо несла яна. Вечарамi ляжаў на нарах i нудзiўся. Аннушка прыходзiла змораная, апускала рукi на каленi i так падоўгу сядзела. Яе прыземiстая постаць як бы ўрастала ў табурэтку. Аб чым яна думала? Каб разварушыць свайго вернага друга, Калiна пачынаў думаць уголас:
- Цяжка быць начальнiкам, - для пачатку ўздыхаў ён. - За ўсё адказвай. А дзе цяпер мой дылектар? Жывы? Забiты? Як ты думаеш, Аннушка?
- Ат, адчапiся, - нязлосна гаварыла яна.
- Аннушка, ты мяне не понял. Я хачу, каб дылектар быў жывы i дзецi ў школу прыйшлi...
Аннушка толькi кiвала галавой.
- Ах ты, Калiна, Калiна! Хiба ты не бачыш, якi цяпер дырэктар над намi? Рукi пачынаюць пухнуць ад вёдраў. I куды яны толькi жлукцяць гэтулькi вады?.. Спi. Я пайду казу дагледжу.
I Калiна пачынаў рагатаць шчыра, ад душы. Чаму ж не парагатаць? Ён жа дома, пры школе. Аннушка забылася, што казы ўжо няма. Камендант чамусьцi не любiць коз. Ён з першага ж дня загадаў, каб казы не было на двары, i Аннушка адвяла сваю рыжулю на сяло. Вось дык чалавек гэты камендант! Смешна. Колькi было дырэктараў школы, усе толькi хвалiлi Аннушкiну казу, бо малако было надта смачнае, густое. А тут гэты камендант чамусьцi назваў яе "юда" i ўзяўся пальцамi за нос. Каза, як на злосць, яшчэ некалькi разоў прыбягала з сяла i меркатала ў бярэзнiку, якраз насупраць акна каменданта. Яна клiкала Аннушку, але першы адгукаўся камендант. У школе паднiмаўся вэрхал. Пакуль камендант выбежыць з пiсталетам, Аннушка са сваёй рыжухай ужо схаваецца за сельскiмi хатамi. Так для рыжухi раз i назаўсёды было забаронена з'яўляцца на школьным двары. Камендант яшчэ некалькi разоў дапытваўся ў Аннушкi, цi жыва каза. Аннушка кiвала галавой, што не, яе, моў, "чык-чык", зарэзалi, i праводзiла рукой па горле. Ды Калiна i сам быў зацiкаўлены, каб каза тут больш не з'яўлялася. Гэта пагражала яго службоваму становiшчу - камендант мог выселiць са школьнага двара.
Калiну прыемна было хоць чым-небудзь развесялiць Аннушку. Аднак смех у Калiны праходзiў хутка. Было не да смеху. У школу прыводзiлi людзей на допыт, i знаёмых i незнаёмых. Калiна i Аннушка чулi i бачылi ўсё. Тых, каго прыводзiлi, называлi партызанамi i пасля допыту кудысьцi адпраўлялi. Дзiўна i балюча было чуць, калi замест вясёлых дзiцячых галасоў i смеху са школы даносiўся немы енк, галашэнне жанок, адтуль выводзiлi скрываўленых людзей. А калi ў школу прывялi падлетка, вучня сёмага класа, Калiна не стрымаўся. Вочы яго пацямнелi, твар перакасiўся, i Калiна стаў не падобным да сябе.
- Што зробiм, Аннушка?!
