Раптам Кантэн скрануўся з месца i пайшоў да вакзала, нават не паглядзеўшы на зачыненыя дзверы ў апошнi раз. Была ўжо палова другой, вулiцы зусiм апусцелi.
На рагу вулiцы Лучнiкаў Кантэн заўважыў некалькi прастытутак. Яны стаялi, захутаўшыся ў футры, як i ён у сваё палiто. Адна з iх паклiкала яго, але Кантэн адвярнуўся. Крыху далей стаялi яшчэ дзве, адна здалася яму вельмi маладзенькай. Яны таксама паклiкалi яго, але стары нават вухам не павёў.
Але крокаў праз дзесяць Кантэн рэзка спынiўся, павярнуўся i пайшоў назад. Ён яшчэ не ведаў, што ён зробiць. Яму проста хацелася яшчэ раз прайсцi каля гэтых дзяўчат i як след iх разгледзець.
Калi ён параўняўся з iмi, старэйшая спыталася:
- Ты нешта забыўся, дарагi?
Кантэн запаволiў крок.
- Хадзi, не бойся, - зноў прамовiла дзяўчына.
Другая адышлася недалёка, на некалькi крокаў. Кантэн спынiўся, i прастытутка падышла да яго.
- Гэта ты з-за мяне вярнуўся? - спыталася яна.
Кантэну быццам адняло мову.
- Ты змерз, - сказала дзяўчына. - Ну, пойдзем!
Ён прайшоў поруч з ёй некалькi крокаў, але раптам спынiўся i прамармытаў:
- Не... Я толькi хацеў у вас папытацца нешта.
- Ты хочаш ведаць цану?
- Не, не... Я хацеў бы папытацца ў вас...
Ён змоўк. Дзяўчына злосна глядзела на яго. У яе былi жорсткiя валасы, якiя падалi на бровы. Твар дзяўчыны быў худы, вуглаваты, з вялiкiм тонкiм ротам.
- Ну, - кiнула яна, - ты надумаў?
Кантэн апусцiў галаву. Ён адчуваў сябе смешным.
- Не, не, - сказаў паспешлiва. - Даруйце мне!
- Што табе не падабаецца? Мая фiзiяномiя? Цябе самога трэба выставiць у музеi, дзядуля, з тваёй мядзведжаю шкураю.
Яна пайшла да сяброўкi, i Кантэн пачуў, як яна яшчэ крыкнула ў яго адрас:
- Не, ну ты бачыла дурня! Гэта ўжо другi за сённяшнi вечар. Ён таксама хоча, каб я расказала яму сваё жыццё. Што з iмi зрабiлася на Каляды, падумаць толькi!
Кантэн стомлена крочыў далей па пустых вулiцах горада. Думак i жаданняў больш не было.
14
На вакзале ля бiлетных касаў людзей было мала. Кантэн зноў купiў бiлет на перон i прайшоў у чакальную залу. Цяпер там пасажыраў было значна менш. Ён адшукаў свабоднае месца, зняў сваё палiто i паклаў яго побач з пакункам.
Перад яго вачыма ўсё яшчэ стаяў твар прастытуткi. З-пад пасмы чорных валасоў на яго глядзелi злосныя вочы, аднак ён не стараўся пазбавiцца iх. Наадварот, Кантэну хацелася затрымаць гэта аблiчча надоўга. Так, яна была прастытутка! I яго спрабавалi пераканаць, што яго Марыя-Луiза таксама стала такою! Сама горшае тое, што ён ледзь не паверыў у гэта. Цяпер адна палова ў iм ажно крычала ад роспачы з-за таго, што ён мог несправядлiва падазраваць сваю дачку, другая ж даводзiла, што нiчога такога не было. Бедная дзяўчынка! Ёй нiхто не дапамагаў, яна толькi i думала аб тым, каб шчыра працаваць. А яшчэ, цi магла б шлюха пiсаць такiя лiсты сваiм бацькам, цалаваць мацi i сястру? Цi змагла б яна трацiць грошы на падарункi нявiннай Дэнiзе, грошы, заробленыя гэткiм шляхам? Вядома, не! Трэба быць вар'ятам, каб паверыць у такое. Кантэн не мог сабе адказаць, што прымусiла яго загаварыць з гэтай вулiчнай дзеўкай, стома або знерваванасць, толькi ён лiчыў, што зрабiў правiльна. Цяпер ён адчуваў сябе спакайней. Утульна ўладкаваўшыся на драўлянай лаўцы, Кантэн вырашыў паспаць пару гадзiн.
Ён доўга змагаўся з дрымотаю, але ўрэшце пачаў кляваць носам. Насунуўшы капялюш на вочы i паклаўшы галаву на рукаў футра, ён задрамаў на хвiлiнку, як раптам быў разбуджаны голасам з гучнагаварыцеля, якi абвясцiў, што адыходзiць цягнiк на Страсбург. Праз гадзiну гэты цягнiк пройдзе ў яго родных мясцiнах. Яго грукат, якi Кантэн цяпер чуе, неўзабаве пачуе Iзабэла. Яна таксама не будзе спаць. Яна будзе ляжаць на ложку, выцягнуўшыся, быццам нябожчык, нават рукi зложыць на жываце. Яна будзе чакаць. Яна ведае, што гэтым цягнiком нiхто не прыедзе, аднак будзе яшчэ доўга прыслухоўвацца да начных гукаў.
Тут жа ноч была не такая, каб яе можна было слухаць. Яна была напоўненая гоманам i грукатам. Там Iзабэла магла яе слухаць. Ноч гучна дыхала вакол дома. Яна ўзнiмалася з нябачнай далiны i, быццам вялiкая рака, цякла мiж узгоркаў. Пад яе цяжарам крактала бярвенне, рыпелi аканiцы. Ноч непакоiла жывёлу, якая тузала ланцуг i стукала капытамi. Ноч прыносiла з лесу пах дзiчыны, ад якога трусы вар'яцелi i шалёна насiлiся па сваiх гулкiх домiках. Усё гэта там было, адна толькi Дэнiза спала па-сапраўднаму.
А настаўнiк, адзiн у сваiм халасцяцкiм пакоi, чытаў нешта перад сном.
Кантэн варочаўся, каб улегчыся ямчэй. Аднак не спалася. Лоб налiўся свiнцом, кроў моцна стукала ў скронях, па спiне прабягалi хвалi то цяпла, то холаду. Усё зрабiлася пакутай: гэты бясконцы гоман, грукат, нязручная лаўка i гэта пастава, у якой ён не прывык спаць. Аднак ён паступова змiрыўся з усiм гэтым i цярплiва чакаў прыходу ранiцы, хоць i баяўся яе. Сам не ведаў чаму, але баяўся ранiцы i той хвiлiны, калi ён павiнен будзе пакiнуць вакзал.
А пакiнуў ён вакзал яшчэ досвiткам. Разбудзiў яго кашмарны сон: на вулiцы да яго падышла шлюха, падобная на тую, з якой ён размаўляў, i яны пайшлi разам. Кантэн падняўся з ёй у пакой. Выходзячы ад яе, ён пазнаў у ёй сваю дачку. А на вулiцы яго чакаў настаўнiк. Кантэн прачнуўся i заўважыў, што ўсе навокал здзiўлена глядзяць на яго. Ён хуценька апрануў футра, узяў пакунак i пайшоў прэч.
Толькi на пустэльнай эспланадзе Кантэн сцямiў, што яму саснiлася. Дзякуй богу, што гэта толькi сон.
Было вельмi холадна, i ён пакрочыў шпарчэй. Па вулiцах спяшалiся адзiнокiя прахожыя. На невялiкай плошчы Кантэн знайшоў маленькае кафэ, дзе стаяў толькi адзiн рад сталоў. Зайшоў.
Гаспадар кафэ, тоўсты мужчына ў свiтэры з закасанымi рукавамi, размаўляў з адзiным клiентам, перад якiм стаяла шклянка белага вiна. Кантэн сеў за пусты стол i заказаў кавы. Не выходзячы з-за прылаўка, мужчына папытаўся:
- Натуральнай? З вяршкамi? Вялiкi кубак? Малы?
- Вялiкi кубак, натуральнай, - падумаўшы, адказаў Кантэн.
Увайшла маладая жанчына i кiнула:
- Дзень добры, месьё Жэром!
- Салют, Жынэта! - адказаў гаспадар.
- Добры мароз сёння ранiцай цiсне!
- Але. Я адчуў гэта, калi адчыняў кафэ.
- А вы збiраецеся калядаваць, месьё Жэром?
- Хто яго ведае. У мяне ж адчынена да поўначы. З нашай прафесiяй, самi ведаеце, няма калi павесялiцца.
- У нас тое самае, - тлумачыла жанчына. - Вось i ўчора ледзь управiлiся да дзесяцi гадзiн вечара. Перад святам шмат клiентаў.
- А як сёння ўвечары, - спытаўся гаспадар, - будзеце вольныя?
- Дзе там! Добра, калi скончым у восем гадзiн.
Кантэн ледзь не папытаўся ў гэтай жанчыны, кiм яна працуе. Вiдаць, у цырульнi. Гаспадар прынёс яму вялiкi тоўсты кубак белага колеру, у якiм дымiлася кава. Кантэн удыхнуў з асалодаю цёплы пах.
Дзверы зноў расчынiлiся. Увайшоў сабака, якi цягнуў за сабою на шлейцы чалавека. Чалавек загаварыў, звяртаючыся да ўсiх:
- Ну i далiкатны! Баiцца холаду, як старая дзеўка. Прабяжыць два кругi па плошчы i цягне да тваiх дзвярэй, Жэром!
Усе засмяялiся. Гаспадар кiнуў сабаку драбок цукру i сказаў:
- Каб у кожнага майго клiента быў такi цюцька, як твой, было б цудоўна. Яны б нiколi не хадзiлi ў iншыя месцы.
Клiент пачаў расказваць пра гэтага сабаку i пра ўсiх тых, якiя былi ў яго раней. У кожнага з прысутных была свая гiсторыя пра сабаку. Кантэн крыху паслухаў iх i падумаў пра сваю Белону, якая здохла год назад, а яе шчанё праз месяц трапiла пад кола. Без сабакi жанчынам, яно i праўда, было адзiнока ў гэтым пакiнутым iм доме. Але якi злачынца пойдзе туды ў гэткае надвор'е? Тым больш нiхто не ведае, што Кантэна няма дома.
Кава была гарачая i вельмi смачная. Кантэн пiў яе невялiкiмi глыткамi. Пасля ён выняў свой гадзiннiк i ключ, каб накруцiць яго. Было шэсць гадзiн з паловай. Iзабэла з малой у гэты час даiлi кароў. Калi яны скончаць даiць, жонка будзе чысцiць канюшню. Адна на кухнi, Дэнiза будзе рыхтаваць сняданак i запалiць на хвiлiнку свае яселькi.
I абедзве будуць думаць, што ён спiць у Марыi-Луiзы на канапе!
Яшчэ не было сем гадзiн, калi Кантэн выйшаў з маленькага кафэ. Ён не мог так рана пайсцi да Марыi-Луiзы, але i не мог больш заставацца на адным месцы. Было ўжо не так холадна. Ён адчуваў сябе бадзёрым. Яму хацелася дыхаць, нешта рабiць. I ён пайшоў па пустых вулiцах, па набярэжных, тым крокам, якiм звычайна хадзiў па дарогах у сваёй мясцовасцi. Ён з асалодай удыхаў свежае паветра, i яму здавалася, што ўсё мяняецца. Ноч выходзiла з яго, а ранiца прагонiць тое, што засталося ад кепскага сну.
Зрэшты, ён страцiў некалькi гадзiн. Ён убачыць Марыю-Луiзу, паглядзiць, якое жыццё яна змагла пабудаваць адна, далёка ад сваiх i без дапамогi. Яны нагаворацца, а вечарам яна паедзе разам з iм. Так трэба. Яна зразумее, што павiнна падарыць iм хоць бы свой калядны вечар.
СУР'ЁЗНАЯ ДЗЯЎЧЫНА
15
Бледнае святло ў канцы вузкай вулiцы абвяшчала надыход ранiцы. Гэтаму не маглi перашкодзiць нi туман, нi бляск лiхтароў, нi асветленыя вокны.
Кантэна прыцягвала гэтае святло. Ён пайшоў яму насустрач. Па меры таго як ён iшоў наперад, пакiдаючы за сабою лiхтары, яму здавалася, што паветра рабiлася лягчэйшым i ўсё быццам ачышчалася пад гэтым ледзь прыкметным святлом.
