- Не.
- Ну i правiльна! Маладзец!
Ярмолаў здзiўлена паглядзеў лейтэнанту ў вочы.
- Чаго вы так глядзiце? - без затрымкi працягваў Валодзя. - Маладзец, гавару. Я вам зайздрошчу. Толькi дурнi з гэтым дзелам спяшаюцца.
На станцыi пачуўся званок дзяжурнага, пасажыры на пероне замiтусiлiся, пачалi разбягацца па вагонах.
Ярмолаў наглядаў, як трывожна падбiрала халат i апярэджвала сабаку Валодзева партнёрша па картах, як следам папырхваў губамi Дзiма, нагружаны смажанымi куранятамi, яблыкамi, пляшкамi лiманаду. Хутка гэтая прыкметная для ўсiх тройка з сапеннем, цахканнем i стогнамi працiснулася па калiдоры. Валодзя пайшоў у iхняе купэ, i гульня ў карты ўзнавiлася.
Ярмолаў астаўся ля акна насупраць свайго купэ. Нейкае дваiстае адчуванне з'явiлася ў яго пасля гэтай кароткай размовы з Валодзем. З аднаго боку, трэба было б чалавека паважаць за такую непасрэднасць i даверлiвасць, а з другога хочаш не хочаш, а падумаеш, што гэта не тая непасрэднасць i не тая даверлiвасць. З суседняга купэ чулася яго пасвiстванне, а ўяўлялася, што ён стаiць побач, высокi, падцягнуты, з прыгожымi гуллiвымi вачамi. Стаiць i ўвесь час расказвае пра сваю жонку. Нiхто ўжо i не пытае яго пра гэта, i слухаць ужо становiцца непрыемна, а ён усё расказвае. А Зiна спiць у гэты час i нiчога не чуе. Ёй, мабыць, сняцца прывабныя сны, магчыма, тая першая сустрэча на вакзале... Першае светлае каханне...
"А можа, яна ўжо не спiць?"
Ярмолаў цiхенька бярэцца за дзвярную ручку, заглядвае ў шчылiнку. Сапраўды, не спiць.
- Заходзьце, заходзьце! - гаворыць Зiна. - Чаго ж вы ўвесь час стаiце на калiдоры?
I Ярмолаў заходзiць у купэ, збянтэжана апусцiўшы вочы, садзiцца ля столiка. Яму непрыемна, што ён загаварыў з Валодзем аб такiх справах, пра якiя можна было i не гаварыць. Магчыма, Зiна i тады не спала i ўсё чула. Не так сорамна за свае пытаннi, як за Валодзевы адказы.
- Чаму ж вы не адпачываеце? - нясмела гаворыць Ярмолаў. - Няхай бы паспалi, пакуль малая не турбуе.
- Я паспала крыху. - Зiна ўдзячна ўсмiхаецца, але глядзiць не на Ярмолава, а ў акно. - А лепш сказаць - не паспала, а падрамала.
- Станцыю адну нядаўна праехалi, астаноўка была. Не чулi?..
Ярмолаў заўважыў, як у Зiны здрыганулiся вейкi, калi яна памкнулася глянуць на яго.
- Не чула я, - цiха адказала жанчына i зноў пачала глядзець у акно.
А Ярмолаў цяпер зусiм упэўнiўся, што ўсё яна чула, бо напэўна ж не спала. Больш ён не мог сказаць нi слова. Гэтае няёмкае маўчанне цягнулася некалькi хвiлiн, бо i Зiна, вiдаць, не ведала, пра што гаварыць.
Нарэшце яна спавольна ўзняла вочы на Ярмолава i спытала:
- Вы ў Менску жывяце?
- У Менску, - адказаў Ярмолаў.
- А мы цяпер - далекавата ад Менска. Сумна iншы раз... Да таго хочацца дадому... Не чулi, хор Шыловiча дома цяпер цi на гастролях?
- У Менску Макар Iванавiч, - упэўнена адказаў Ярмолаў. - Што, падабаецца вам гэты хор?
Зiна цяжка ўздыхнула i зноў адвяла вочы ў акно.
- Я спявала ў гэтым хоры, - цiха сказала яна.
Ярмолаў здзiвiўся i сам не заўважыў, як яго залiшне здзiўлены позiрк пачаў лавiць Зiнiны вочы, каб нешта сказаць, нешта выявiць хоць позiркам, бо словы ў гэты момант не знаходзiлiся. Зiна заўважыла гэтае здзiўленне, i ёй стала крыху непрыемна. "Чаму ён так здзiвiўся? Няўжо я зусiм не падобная на спявачку або спяваць у хоры - вельмi ўжо складаная, мала каму даступная справа?" Потым убачыла, што гэта - добрае, таварыскае здзiўленне i пагляд у чалавека шчыры, даверлiвы. У вачах Ярмолава не мiльгала тая ледзь прыкметная, але вельмi калючая насмешка, якую Зiна часта бачыла ў Валодзi, калi гаворка заходзiла аб хоры, аб яе голасе. Вiдаць было па ўсiм, што з гэтым чалавекам вальней можна гаварыць пра музыку, пра мастацтва, не трэба баяцца, што ён цябе абсмяе або прынiзiць халодным абыякавым позiркам.
- Больш двух год я спявала ў гэтым хоры, - пачала расказваць Зiна. У яе вачах свяцiлася затоеная i вельмi насцярожаная просьба паслухаць i зразумець яе. - Спявала i вучылася ў вячэрняй дзесяцiгодцы. У многiх харавых нумарах я запявала. Калi Макар Iванавiч даведаўся, што я збiраюся пакiнуць хор, выклiкаў да сябе, угаворваў, прасiў пабыць яшчэ хоць некалькi месяцаў, пакуль ён падрыхтуе замену. Не паслухала я Макара Iванавiча, а цяпер мне сорамна нават сустрэцца з iм, глянуць у вочы...
- Чаму ж вы не паслухалi? - спытаў Ярмолаў. - Прабачце, калi не тое пытанне задаю i, можа, крыху нясцiпла ўмешваюся ў вашы справы.
- А што ж тут нясцiплага? - прыязна сказала жанчына. - Я часта i сама сабе задаю такое пытанне. Пакiнула хор таму, што... Як вам сказаць? Сустрэлiся мы з Валодзем, а ён жа не ў Менску служыў. I цяпер не ў Менску. Я не магла не паехаць з iм...
- Калi ў вас ёсць голас i вы любiце музыку... - пачаў Ярмолаў i спынiўся, бо ў гэты час заварушылася i замахала ручкамi Люда.
- Быў у мяне голас, - ледзь не шэптам працягвала Зiна. - Людзi гаварылi, ды i сама я адчувала, калi выходзiла на сцэну. Гэта няцяжка заўважыць па людскiх вачах. А цяпер, вядома, ужо няма таго, што было.
- Там жа ў вас, напэўна, ёсць харавыя гурткi, - заўважыў Ярмолаў, самадзейнасць. А то маглi б вы i адна выступаць у канцэртах.
- Выступiла адзiн раз, - супакоiўшы Люду, сказала Зiна. - Выступiла, дык Валодзя тры днi праходу не даваў. Не любiць ён у мяне музыкi i сам нiколi не спявае. - Зiна сарамлiва засмяялася. - Толькi свiшча часта, ды i то немаведама што. Калi я iншы раз заспяваю што-небудзь сама сабе дома, дык ён або начынае свiстаць, або ўключае радыё. Смешны ён у мяне...
Людачка зноў замахала ручкамi, i цяпер ужо мацеры не ўдалося прыспаць яе. Дзяўчынка ўстала i адразу засмяялася, зморшчыўшы крыху ўспацелы носiк.
- Вясё-о-лая, - пяшчотна заўважыў Ярмолаў.
Мацi ўзяла дзяўчынку да сябе.
- Амаль што нiколi не плача, - радасна сказала яна, - хiба толькi iншы раз ноччу, або калi вельмi ўжо есцi захоча.
I Людачка раптам заплакала.
Мацi спачатку засмяялася ад нечаканасцi, а потым на твары яе з'явiўся неспакой, сiнявата-шэрыя, стомленыя вочы трывожна ўставiлiся на дзяўчынку.
- Чаго ж ты, Людачка, чаго ты хочаш? Гэта яна галодная, - з папрокам самой сабе i нiбыта са скаргай на некага сказала жанчына. - Малачка хоча. Хочаш, Людачка, малака?
Адной рукой трымаючы дзяўчынку, мацi развязала клунак, дастала адтуль пляшку малака. Дзяўчынка працягнула рукi да пляшкi i перастала плакаць.
- Зараз мы нальем табе ў кубачак, - цешылася разам з дзiцем мацi. - Дзе ж гэта наш кубачак?
Зiна яшчэ раз патармашыла адной рукой клунак, выняла адтуль фарфоравы кубак з адбiтым вушкам, адаткнула пляшку, нахiлiла над кубкам, а малако не палiлося. У мацеры аж спалох мiльгнуў на твары.
- Няўжо скiсла? Яно ж добра кiпела дома.
- Цёпла ў купэ, - спачувальна заўважыў Ярмолаў.
Зiна патрасла пляшку, паглядзела на пабялелае заткала i, мацней абхапiўшы дзяўчынку, выбегла ў калiдор.
- Валодзя, Валодзя! - з роспаччу паклiкала яна. - Хутчэй iдзi на хвiлiначку сюды!
Лейтэнант выйшаў i нездаволена паглядзеў на жонку.
- Чаго ты крычыш?
- Малако ў пляшцы скiсла, - ледзь не з плачам прашаптала Зiна. - Што будзем даваць Людачцы?
- Давай кiслае! - гучна i бестурботна сказаў лейтэнант. - Вось праблема! Кiслае яшчэ лепш!
- Для цябе лепш, - трошкi супакоiўшыся, сказала Зiна. - А для яе?..
- Нiчога, нiчога!
Валодзя сурова пакiваў галавою i вярнуўся ў суседняе купэ.
- У нас ёсць малако-о, - пявучым голасам сказала яму партнёрша па картах. - У тэрмасе. - Пры гэтым яна вiнавата паглядзела на Цюльпана. - Мы можам даць, калi трэба-а. Налiць?
- Дзякую, не трэба, - адмовiўся Валодзя, зразумеўшы, для каго тут вязецца малако. - Ваш ход. Давайце!
Зiна пачала кармiць Людачку кiслым малаком, а Ярмолаў не ведаў, што рабiць з самiм сабою. Ён не мог падняць галавы, не мог глянуць на дзяўчынку. У яго раптам стала глуха шчымець пад грудзьмi, а ў роце зрабiлася так прыкра, нiбы ён сам жывасiлам глытаў гэтае дачасна скiслае малако.
На наступнай станцыi Ярмолаў, мабыць, першым выйшаў на перон. Паколькi жанчына з абручыкамi таксама збiралася выходзiць, то i Валодзя заглянуў у сваё купэ, каб узяць шапку.
- Купi чаго-небудзь Людачцы, - папрасiла яго Зiна.
Пакуль цягнiк стаяў, яна паказвала Людачцы праз акно, якiя вялiкiя яблыкi былi ў кошыках тых цётак, што снавалi сюды-туды па пероне, якiя жоўтыя грушы. А калi заляскалi буферы i цёткi з кошыкамi неяк асаблiва замiтусiлiся, мацi з дачкою пачалi глядзець у канец калiдора, дзе павiнен быў хутка паказацца бацька. Але вось прайшлi ўжо многiя, вярнулiся i адразу зачынiлiся ў сваiм купэ суседзi з Цюльпанам, а Валодзi ўсё не было. Прыйшоў Ярмолаў, ласкава ўсмiхнуўся Людачцы.
- Цi вы не бачылi Валодзю? - звярнулася да яго Зiна.
- Не, не бачыў, - адказаў Ярмолаў. - Ды вы не хвалюйцеся, ён, напэўна, у другi вагон ускочыў.
Але як жа не хвалявацца? Прайшла хвiлiна, другая, цягнiк ужо набраў вялiкую хуткасць, а чалавека ўсё няма i няма.
Ярмолаў бачыў, што ў Зiны збялеў твар, яна раз-пораз перасаджвала дзяўчынку з адной рукi на другую, не магла нi сядзець, нi стаяць на адным месцы. I дзяўчынка, мабыць, нейкiм чынам адчувала матчыну трывогу: часта азiралася, махала ручкамi. Прайшла па калiдоры праваднiца з вядром i мятлою ў руках. Зiна звярнулася да яе: "Што рабiць? Муж астаўся на станцыi!" Праваднiца доўга моўчкi глядзела ў вядро, нiбы там магла знайсцi нейкi адказ, а потым абыякава спытала: