24
Сьцяпан ня здолеў вырашыць той дылемы i ў нечаканую каманьдзiроўку ў Варшаву, куды яго папрасiлi ў сувязi зь вiзытам iнспэктара ў каапэратыве. Не давала яна супакаеньня яму, быццам трэшчына ў сьцяне. Здавалася Сьцяпану, што бачыць ён таго забывайку ў купэ вагона; нiчога, што нiколi не сустракалiся яны з сабою й нават ня ведаў ён, цi гэта быў беластачанiн. (Ехаў Сьцяпан у Варшаву з маладым барадатым незнаёмым, да якога ў Лапах падселася дзяўчына зь неўгамоннай весялосьцю.) Праўдападобна - здагадваўся ён наконт таго студэнта прасьцяцкая камбiнацыя маладзiка разгортвалася наступным чынам: было iх трох студэнт, шэф i падначалены яму, - Сьцяпан круцiў гузiк на пiнжаку. - Студэнт праводзiў сваю зьдзелку, менавiта, цераз падначаленага, якi не любiў свайго начальнiка, i то досыць адкрыта. Як было яму частаваць iх? Разам - разыкоўна для яго суадносiн зь iмi. Паасобна - навяло-б на яго падазрэньнi аб хiтраваньнi з адным супроць другога...
У Варшаве запыталi ў Сумленевiча пра штосьцi, што лiчыў ён даўно высьветленым.
Пачуў ён:
- Скажэце, калi ласка, як гэта магло здарыцца, што пабудавалi цэлы вялiзны дом, не карыстаючыся пры гэтым нiводнай афiцыйнай паперкаю? Якой вы думкi?..
Сьцяпан прыпацеў:
- Мне цяжка сказаць, ведаеце... Дом прыймала камiсiя...
- Мы запрасiлi вас, пане Сумленевiч, дзеля, так сказаць, кансультацыi. Вы, працуючы на месцы, арыентуецеся...
- Няма, хiба, дакумантаў?
- У тым i бяда, паважаны калега, што наяўныя дакуманты ў поўным парадку!
- Прабачце мне, але, калi я вас добра пачуў, якраз адсутнiчае дакумэнтацыя будынку, пра якi йдзе наша гаворка.
- Так. У гэтым i ўся кур'ёзнасьць справы. Падобна на тое, што хтосьцi зрабiў будаўнiчы падарунак дзяржаве й, па фальшывай скромнасьцi, саромеецца выявiць сваё прозьвiшча, каб узнагародзiлi яго па заслугах, - усьмiхнуўся мiнiстэрскi субяседнiк з чорцiкамi ўваччу. - Камплект дакумэнтацыi гарадзкога кварталу, узьведзенага фiрмай, аформлены ўзорна, можна сказаць, прыкладна, хоць ты выкладвай яе ў музэi добрай работы, якi, мабыць, будзе створаны...
- Што-ж: сябры будаўнiкi, вiдаць, ня згледзелi таго, што могуць спакойна ўзяць сабе матэрыялы на адзiн будынак. Зазявалiся яны, чаго, праўдападобна, i шкадуюць зараз, - сказаў субяседнiку Сьцяпан. I дадаў ужо безь iронii: - Цi не прасьцей было-б вам пасадзiць на маiм месцы старшыню й задаць яму гэтае пытаньне?
- Гэта ня так проста, пане Сумленевiч. Старшыня выконвае ўсяго агульны дагляд...
- Не настолькi агульны, каб не прыкмецiць новага аб'екту, - перабiў яго Сьцяпан, са злосьцю. - Я, на жаль, ня ў стане сказаць вам што-небудзь канкрэтнае. Не таму, што не хачу. Не. Справы, зьвязаныя з будаўнiцтвам, не знаходзяцца ў маiх службовых абавязках.
- Ведаем тое. Аднак-жа...
- У нiчым я не змагу вам дапамагчы.
- У мяне склалася такое ўражаньне, што мы не зусiм разумеем адзiн аднаго, пане Сумленевiч.
- Магчыма.
- Наша размова мае паўафiцыйны характар. Нам залежыць на...
- Дзiўна, - зноў ня даў яму закончыць Сьцяпан. - Падначаленаму даволi ўвайсьцi ў канфлiкт з шэфам, як тут-жа пачынаюцца ў дачыненьнi да яго цiхiя прапановы, ад якiх ажно сьцiшнавата на душы. Я сапраўды непрыдатны вам. Ну, праўда, яшчэ й сёньня часам рагочуць у каапэратыве з таго, як гэта Ваньку, што падседзеў майстру чаравiкi, пасадзiлi ў турму, а за тую будынiну нiкому й валаска з лысiны не зьнялi - калi вас такая iнфармацыя задавальняе, дык...
- Дзякую вам. Камандзiроўку падаб'юць вам, пане Сумленевiч, у сакратарыяце. Да пабачэньня й шчаслiвай вам дарогi. Ага, прашу вас нiкому не перагаворваць зьместу нашай размовы.
- Ясна. Да пабачэньня.
Сьцяпан пасьпеў на хуткi цягнiк, што ад'яжджае пасьля чацьвертай з Цэнтральнага.
Успацеў ён да апошняй нiткi, пакуль выхадзiў сабе месца ў перапоўненых вагонах. У тамбуры - мужчыны, што вярталiся дамоў пасьля дэмабiлiзацыi, п'яна сьпявалi дурныя песьнi й выкрыквалi грубiянствы на чараду дзяўчынак з турысцкiмi заплечнiкамi, пужлiвых. Нейкая жанчына абурылася на гэта; стаяла яна за Сьцяпанам. Гарласты й з расшпiленай кашуляй вырачыўся на яе, прасiпеў жахлiвае й, расьпiхваючы пасажыраў, стаў працiскацца да кабецiны, якой зычлiвыя шапталi: "Уцякайце, цётка!"
Сумленевiчу тузала ў кульшы. Быццам нiчога не здарылася, ён пасьвiстваў сабе балаганную мэлёдыю. Неўзабаве дыхнула на яго гарам, перамешаным са смуродам нячышчаных зубоў, i мускулiстая далонь ухапiлася яму за заднiцу, каб адкiнуць на сьценку. Для пераходу.
- Хто гэта мяне мацае? - запытаў Сьцяпан у расчырванелай морды. - Я дрэнна пераношу пэдэрастыку.
- Зыйдзi мне з вачэй, лахман! - той кальнуў зрокам ашалелага быка.
Сьцяпан урэзаў яму кулаком у падбародзьдзе. Бамбiза, раскiнуўшы рукi, валiўся плячыма назад. Узьняўся вiск i блiзка заплакала дзiця; ён аглянуўся туды.
Той падаў, хапаючыся за што папала. Сьцяпан паправiў свой удар, наводлiў б'ючы яго па носе, зь якога пырснула юшкаю. Iмгненна стукнуў ён яшчэ яму чаравiкам мiж ног i, нягледзячы на жывёльны яго рык, паўтарыў гэта з усяе сiлы! Затым, выцягнуўшы з чыёйсьцi падарожнай сумкi вучнёўскую лiнейку даўжынёю з паўмэтра, Сьцяпан кiнуўся зь ёю на банду, амаль адсякаючы прыладаю вуха першаму з буяноў, якi сеў, завалiўшы сабою дарогу. "Мiлi-iцы-ы-ы-ыя-я-ааа!!!" - недзе енчыў галасiска. Сьцяпан, бы на дрыгвянiку, топчучы па сплеценых нагах адурэлага натоўпу, прагнаў двух, што адвалакалi пакалечанага. Баявейшаму зь iх дасталася ад яго ў дыхавiну, ад чаго той разявiўся й, усё роўна што плаўлены прут, хiлiўся папалам... Уцалеў найменшы лабасты, каротканогi й сутаргава неспакойны; ён уцякаў. Сьцяпан, неспадзявана цэльна, аглушыў яго сiнiм гаршком, якi валяўся на падлозе, i раптоўна адчуў сваю стомленасьць усiм. Гудзела сумятня й лямант: "Рату-у-унку-у-ууу!.. Мi-iлi-i-iцы-ыя-ааа!!!"
Сьцяпан расчынiў дзьверы й асьцярожлiва зыйшоў на прыступкi, пад якiмi iмчала зямля, пасечаная шпаламi.
Наблiжалася станцыя. Яшчэ досыць далёка беляхцеў цагляны будынак i паламанымi запалкамi стырчэлi сэмафоры. Сьцяпан ведаў ад старых, што перажылi нямецкiя вывазкi на работы: у такiх выпадках трэба скакаць зь бегам цягнiка й добра перабiраць нагамi, каб страцiць iмпэт, ня бразнуцца вобземлю. Але гэтае яму не ўдалося; перашкодзiў чамаданiк, якi трэба было загадзьдзя выкiнуць у вадхон.
Упаў ён, ажно яму ў галаве пацямнела. (Чамаданiк адляцеў у поле, у канюшыну.) Балела Сьцяпану ў калене, там, дзе пашыралася дзiра ў нагавiцах. Пакульгваючы, пайшоў ён мяжою ў кiрунку купы дрэваў. Збоч ад iх, рассыпаўшыся ланцугом, iшлi праз збожжа прыгорбленыя постацi. "Аблава?!" Тыя чагосьцi шукалi не адгiнаючыся, i ён зразумеў, што яны выполваюць асот. Не жадаючы быць заўважаным iмi, перабраўся Сьцяпан на другi бок чыгункi (цягнiк на станцыi, было гэта вiдаць адсюль, усё стаяў).
Прымасьцiўся Сьцяпан пад кустом, над мэлiярацыйным ровам, у якiм беднай ручаiнай цякла чысьцюсенькая вада; ён пакаштаваў яе: патыхала яна балотам. "Ня мела баба клопату, дык купiла сабе парася, - асядала разьюшанасьць у iм. Неверагоднае, як гэта я адлупцаваў столькi чалавек?! Былi ўсе яны салiдна запраўленыя гарэлкаю, аднак моцна дапамог мне ў гэтым вузкi калiдор... Чорт шапнуў мне зачапiць шайку! Палез я на дурманаў з-за халернай абыякаўшчыны тлуму, ягонай баязьлiвасьцi. Ня зьдзiвiць мяне, калi на станцыi, акажацца, гуртам шкадуюць там тых лайдакоў ды спачуваюць iм бабы й дзяўчаты, мужчынiскi i ўкормленыя дзецюкi, цэлая збродзiна паказных заступнiкаў. - Сьцяпан распрануўся да бялiзны й, намачыўшы насоўку, чысьцiў плямы на касьцюме. - Хэ, ну й каўбой я! Адкуль i зьявiлася ў мяне гэткая разбойнiцкая справядлiвасьць... Добрасумленна кусаю я, бо заўсёды ёсьць што праганяць, - на крысе яго пiнжака iрдзела лапiна алейнага бруду. - Ужываньне насiльля зьяўляецца пытаньнем грамадзкай мэтазгоднасьцi? Калi так, дык я разграшаю сябе: прадэманстраваў шматлiкiм асобам, што можна ня толькi ўцiхамiрыць хулiганаў, але й накласьцi iм. Гэ-гэ, пры ўмове, што публiка не ўспрыняла мяне як дзiвосу: жарты - гэтулькiх пабiў. Трапiла каса на камень! Жаль, што я ня выкрыкнуў: "За крыўду дзяўчатаў i бабулi, ура, у атаку!" Цяпер, пэўна, кажуць людзi мiж сабою: гэткага бандыта мы яшчэ ня бачылi, ай-яй-яй... Не дай Бог, паночку, сустрэць яго на дарозе сярод лесу - цябе заб'е, а жонку тваю да паўсьмерцi змучыць ды й напаскудзiць ёй на жывот, адзеньне яе падзёртае на ялiну закiне, каб ня мела ў чым на людзкiя вочы паказацца i ўзьняць шум. Так забаўлялiся, пане, марадзёры, што рабавалi за фронтам. - З лужка выехала фурманка, гружаная блiшчастымi мяшкамi мiнэральных угнаеньняў; селянiн крочыў побач яе, паганяючы ляйчынаю каня. - Як мне схавацца за малым гольлем? Сьцяпан прыкiнуўся загараючым на сонцы турыстам, што змарыўся вандраваньнем. Адбылося iначай: хлебароб уехаў у нябачную палявую дарожку й зьнiк за ўзгоркам. - Сьвiшчу я, во, асталопень, у чужым палетку. Плакаць няма як i дамоў блiзкi сьвет..."
Сумленевiч пачакаў чарговага цягнiка ў прыстойнай адлегласьцi ад глухога пэрону; у адвячорак. Яму надалей не зусiм верылася ў тое, што, вось, ён лiчыцца ўжо злачынцам, кiмсьцi, каго вышукоўваюць ды ловяць, адзiнкай, якая марыць аб зьмене твару й жыцьцяпiсу, аб нерэальным; якая не баiцца паўтарыць дзяцiнства й маладосьць, забыўшыся на перавагi даросласьцi, яе паўнату. Сьцяпан таiўся за крушняй каменьняў ля дзiкай грушы, ня могучы дазволiць сабе разьмясьцiцца на забытай лаўцы за станцыйнай агароджаю, зьнявечанай. Сачыў ён за вокнамi; узбрылося яму, што адтуль праглядаюць ваколiцу пiльныя мiлiцыянты.
