Цешча была хiтрай, але й спагадлiвай кабетай (дачка, усё-ж, удалася ў бацьку). Яна не пахваляла зяця. Аднак-жа, калi й спрабоўвала навязаць яму сваё, дык праводзiла гэта без сьвятой упэўненасьцi, якую наглядалася якраз у Кiры, яшчэ замаладой на тое, каб што-кольвек прадумаць дарэшты. З ваганьнем. Было-б, аднак, памылкай дапускаць, што старая ня мела сваiх меркаваньняў. Хутчэй за ўсё, яна не iмкнулася да iх, iснавала трохi па-расьлiннаму. Нiколi цешча - як памятае Сьцяпан - не папракаля цесьця ў яго вяртаньнях поначы, не дапытвала яго, дзе быў i што рабiў, не ачарняла бабскiмi падазрэньнамi, абвiнавачаньнямi: "Мела я лепшага ад цябе, але, дурная, не пайшла за яго й таму цяпер пакутую!" У начной кашулi, стоячы, старая тлумачыла яму, якое ежыва i ў чым яно (капуста - у сiнiм гаршку; бульба - у гаршчэчку, вынесеным для прахалоды ў сенцы; кампот - у рондлiку).
Цесьць аднойчы, даволi п'яны, учынiў ёй дзiкую авантуру; няголасна й настойлiва. Насiў ён тое ў сабе, вiдаць, здаўна. "Чаго ты плюскаеш на мяне вачыма, бы сына нарадзiўшы? Пакажы мне, дзе ён? Ня маеш яго, ага. А я гаварыў табе: трэба нам хлопца! Дачка добрая ўпрыдатак, як нiштаватае курвяня, але яна - што нам дасьць? Пабяжыць у сьвет, задраўшы хвост! Але ты - не й не, няхай падрасьце дачушка, зь пялёнак выйдзе, тады й разыкнем мы... Потым ты спрытна! - давай хварэць. О як-жа любiш ты нажываць сабе хваробы!.. Ну, згода, ты не магла: нi то высокi крывяны цiск паявiўся ў цябе, нi то ныркi пачалi рэзаць цябе, нi то сэрца табе паслабела... Усё перашкоды былi й перашкоды: як не дрыстачка, дык балячка! Жывот табе разросься, як торба, як гарбуз; хадзiла, бы блудная авечка: то ў плот, то ў вароты... А так, папраўдзе, дык не хацелася табе зноў паднатужыцца. Баялася ты болю, скажу, во, табе ў вочы! Вядомая справа: дзяцей радзiць - ня грошы лiчыць. Ды й гадочкi не аглядалiся на тое, калi гэта вяльможная панi мая надумаецца другое дзiця мець: пабеглi, паiмчалi яны, i столiькi па iх засталося, што пылу на дарозе. Ну, скажы, i як гэта з намi будзе далей? Цяпер ужо нiчога не павернеш назад... Ня верыла ты, што ў нас быў-бы сын. А быў-бы ён! У майго бацькi дочкi сыпалiся, але, дзякаваць Богу, i сыны таксама. I ў дзеда... Ты, аднак-жа, не была-б сабою, калi-б не зашанавалася, каб, крый Божа ад нячыстай сiлы, не ахвацiцца, не пабрыдчэць, ня выклiкаць радасьцi ў суседак сваёй распоўзлай фiгурай i ня страцiць чароўнага позiрку на сябе ў мужчынаў. А з сынам - не бяда, купiм... Гатовага, не? Абы толькi дочанька не знаравiлася на публiчную дзеўку..."
Ён не сьцiхаў.
Яна выслухала ягоныя жалi. Цесьць стамiўся гэтым, лёг i нечувана захроп.
Яе паводзiны дасьведчанай жанчыны Сьцяпан дацанiў нядаўна. З блiжэй не названымi заўвагамi. "Цi яе Кiра здольная кахаць мяне, наогул мужчыну? Страх мець зь ёю дзiця! - неспакоiўся Сьцяпан. - Выйшла яна за мяне, магчыма, зь дзяўчынскай патрэбы жыць пры кiмсьцi... Гэта не вельмi й рэдкi стымул быць замужняй; па грамадзкай iнэртнасьцi. Ёсьць у жанчыны этапы захапленьня мужчынам. Цалкам iншымi запатрабаваньнямi выклiканае яно ў маладосьцi, у пэрыяд непаўнацэннасьцi, жаданьня стацца самастойнай. Сьпелы-ж узрост высоўвае на першы план матэрыяльную значнасьць прэтэндэнта на мужа, iнiцыяваньне iм дабрабыту, што эмацыянальны бок жыцьця зводзiць да аздобы. Шлюбныя здрады маюць адпачынкавы характар. Жонка, якая перайшла жыць да каханка, не зьяўляецца курвай". Сьцяпан не лiчыў за лепшае забывацца на непазьбежны допыт у мiлiцыi. Прымушала яго да гэтага заганная асаблiвасьць ягонага характару, няўмельства перастраўляць iм, перамешваць, галоўнае з надзённым, дачасным. (Калi верыць пагалоскам, дык старшыня, як правiла, выпрацоўваў сабе варыянты рэагаваньня, не дапускаў ён да самацёку - жартавалi ў каапэратыве - нават у гутарцы з прыбiральнiцай; зласьлiўцы дадавалi да таго, што й крывiўся ён на нарадах таксама згодна з дакладным сцэнарыем.)
23
У камiсарыяце сяржант прывiтаў Сумленевiча з рухавай заклапочанасьцю.
- Сядайце, калi ласка. Я зараз, - i ён пазванiў кудысьцi. - Гэта я. Няхай зойдзе ён да мяне заўтра а адзiнаццатай. Так. - Тады зьвярнуўся да Сьцяпана: Пакажэце, калi ласка, свой пашпарт.
Сумленевiч падаў яму дакумант.
Мiлiцыянт дастаў з бакавой шуфляды пiсьмовага стала прасторны фармуляр i прыняўся запаўняць яго.
Папярэдзiў ён Сьцяпана аб судовай адказнасьцi за несапраўдныя паказаньнi падчас допыту.
- У тым, што я вам скажу, можаце не сумнявацца, - адказаў яму на тое Сьцяпан.
Сяржант штосьцi дапiсаў у фармуляры й загаварыў:
- Усё, што вы скажаце тут, можа быць скарыстанае супроць вас.
- Я не баюся таго.
Сяржант не зрэагаваў на гэта.
- Дзякую, - пашпарт аддаваў ён Сьцяпану двума пальцамi, па-курэцку. Супроць вас ёсць падазрэньне, грамадзянiн Сумленевiч, што вы падпалiлi легкавую машыну старшынi... - сяржант вымавiў поўную назву каапэратыву, марку машыны, яе рэгiстрацыйны нумар, дзень i гадзiну здарэньня. - Што вы, грамадзянiн, хочаце сказаць у сувязi з тым? Калi ласка, - даўгапiс трымаў ён напагатове.
- Я вас, пане сяржант, не разумею. Пра якое гэта падазрэньне ў дачыненьнi да мяне вы гаворыце? Я-ж сам, як памятаеце, прыйшоў да вас i ўсё расказаў вам, прасiў...
- Так, - перабiў яго мiлiцыянт. - Атрымана намi скарга на вас, вытлумачыў ён. - Калi ласка, адказвайце на пастаўленае вам пытаньне.
- Зрэшты, мне ўсё роўна. Добра, - Сьцяпан выняў з кiшэнi пачак папяросаў. - Дазвольце закурыць...
- Курэце.
- Дзякую, - i запрапанаваў мiлiцыянту папяросу: - Курыце?
- Дзякую вам. Я прызвычаiўся да "спортаў", - ён пашукаў запалкаў.
Закурылi.
- Было гэта так... - Сумленевiч апавядаў сяржанту здарэньне з падрабязнасьцямi. - Я ведаў, што дапускаюся глупства, але мус было нешта счаўпсьцi звалаце, сукiнсыну!..
- Грамадзянiн Сумленевiч! Вы забываецеся! Нiкога нельга беспадстаўна абражаць. Разумееце?
- Вы баронiце старшыню?
- Калi хочаце ведаць - я шаную вас. У супрацiўным выпадку ў мяне была-б iншая гаворка з вамi.
Сяржант прагледзеў запiсанае ў пратаколе.
- Пагаворым мы пра матывы?
- Пагаворым. Калi ласка, грамадзянiн Сумленевiч.
- Дзякую вам, пане сяржант. Агульна кажучы, старшыня зьяўляецца прыкладным узорам гангстэрскага спосабу кiраваньня ўстановай. Падбiрае ён сабе супрацоўнiкаў бязвольных, але таленавiтых, сьлепа адданых яму. Наравiстых старшыня або запалохвае, або ўсяляк захаборвае, або, звычайна, пры нагодзе выкiдае iх з працы. Не ганьбуе ён i даносчыкамi, ясная справа, ды правакатарамi...
- Канкрэтней, грамадзянiн.
- Гавару я, хiба, няясна?
- Вы, дарагi пане, задумалi чытаць мне тут даклад? - зьнецярплiвiўся мiлiцыянт. - Я пытаю вас, здаецца, выразна: якiя ёсьць прычыны гэтага вашага ўчынку? Ну, чаму вы падпалiлi машыну?..
- Менавiта, таму!
- Дакладней?
- Цi вас, пане сяржант, задаволiць тое, калi я скажу вам, што гэты падпал зьявiўся маiм актам пратэсту супроць становiшча, створанага ў каапэратыве старшынёй?
- Вы, грамадзянiн, зноў сваё! - ён закурыў наступную папяросу. - Высокае слова - пратэст. Дзеля яго iснуюць прыстойныя магчымасьцi дзеяньня, напрыклад, пэрыядычныя нарады, сходы прафсаюзнай арганiзацыi, камiсii i гэтак далей. Нязгода з чымсьцi зусiм не абазначае, выбачайце мне за слова, хулiганства!
- Паўтараю: я не знайшоў iншага спосабу на тое, каб зьвярнуць увагу грамадзкай думкi - на пачынаньнi старшынi!
- Перастаньце вы дурыць мне галаву вялiкай палiтыкай у паспалiтым злачынстве! Пакiньце выкручвацца, захавайце вы годнасьць, пане Сумленевiч. Час, каб мы ўжо разумелi адзiн аднаго.
- Во-во, сьвятыя словы!
- Ну!
- Мы ўсё сабе сказалi.
Сяржант пабялеў ад гневу.
- Вы адмаўляецеся даць паказаньнi?
- Наадварот: я дамагаўся даць iх вам, - Сьцяпан выцер лоб. - Цi я пярэчу ў тым, што мой падпал легкавой машыны, прыватнай уласнасьцi, фактычна зьяўляецца лiхадзействам?
- Што вас, грамадзянiн, штурхнула на такi крок?
Сумленевiч расьсьмяяўся.
- Мая жонка здрадзiла мне зь iм, старшынёй. Мала таго - я пазайздросьцiў яму дарагога набытку ў выглядзе прыгожай легкавой машыны.
Сяржант ажыўлена запiсваў...
- Мне нельга ратаваць сябе, - дадаў Сьцяпан, усур'ёз.
- Любоўная зайздрасьць, як прычына злачынства, часткова абязьвiнiць вас, пане Сумленевiч, - заявiў яму сяржант i ўвесь палагаднеў. - Беспатрэбна абдурвалi вы мяне. Я ня ваш вораг. За столькi гадоў работы, ня хвалячыся, адчуваю я скураю, хто сядзiць перада мною. Ведаеце, гэта вопыт. У нашай прафэсii iнтуiцыя адыгрывае надзвычайную ролю. Я не хацеў з вамi бавiцца ў падыходы, пытаў адкрыта, як шчыры шчырага.
"Адыходжу я, як дзень. Будзь ты добры людзям. Усе яны - бедныя", паўголасам прамовiў Сьцяпан.
- Што?
- Дробязь, пане сяржант. Гэта словы мацi... жаночыя.
- Ага...
- Вы, пане сяржант, залiшне наракаеце на мяне. Давайце, падпiшу вам пратакол.
- Нельга нiкога прымушаць выявiць сваю вiну шляхам самаабвiнавачаньня. Яе трэба, звычайна, даказаць, - павучаў ён Сьцяпана. - Гэта прынцып, дзякуючы якому магчыма аб'ектыўна сьцьвярджаць факты.
- Не было маiм намерам затойваць вiну.
