Мы яшчэ не паспелі ачомкацца ад незразумелага ўнутранага жаху, як заўважылі, што з усіх бакоў насоўваюцца на нас вялізныя чорныя здані. Павольна, няспешкі яны ўзялі павозкі ў цеснае кола. Здавалася, што мы адгароджаныя ад усяго свету вялізнай бочкай, у якой нельга знайсці ніводнай шчыліны. Вольным засталося толькі неба са жменяй зорак і скупым водбліскам месячыка.
Мы збіліся купкай, ціснуліся адно да аднаго, як бы хочучы зліцца ў нешта суцэльнае і моцнае, каб прабіць цёмную сцяну зданяў.
Толькі цяпер я ўбачыў прасветы вачэй у зданяў. Гэтыя цьмяныя пробліскі замыкаліся круглым ланцужком. Але вось адна вялікая пачвара аддзялілася ад астатніх і прасунулася на нейкі крок, два да нас.
— Мамачка мая! — усклікнула Валька. Я мацней сціснуў яе халодную руку.
— 3 вас нам патрэбны два чалавекі,— прахрыпеў Чорны прывід.
— Толькі два,— паўтарыла кола зданяў.
Імі будуць ён і яна,— прывід паказаў на мяне і Валю.
Больш за ўсё цяпер я баяўся за Валю. Ад пачутых слоў яна затрэслася, бы тая засохлая быліна пад ветрам. Халодная рука ўспацела, пальцы ўздрыгвалі, як бы ловячы нешта нябачнае. Усе маўчалі, як без’языкія.
Канечне, кожны думаў пра сябе. Ім хацелася хутчэй пазбавіцца нечаканай сустрэчы з няіснымі зданямі, якія тым не менш стаяць вакол нас і ў якіх усе мы палонныя.
— Пайшліце! — Чорны прывід зрабіў праход у цесным цёмным коле зданяў. Незаўважна мы з Валяй аддзяліліся ад гурту хлопцаў і дзяўчат і, не хочучы таго, рушылі за вялізнымі плямамі, у палоне якіх цяпер мы былі толькі ўдваіх.
— Максімка, а навошта нас забралі? Куды нас вядуць, Максімачка? — Валя бязгучна плакала.
— Ты не бойся. У сё будзе добра. Я ведаю, што ўсё будзе добра.— Нічога разумнейшага я прыдумаць не змог. Ды і што магло прыйсці ў галаву ў такой нерэальнай, дурнаватай сітуацыі. Пад нагамі шапацела леташняе, лісце. Квола патрэсквалі галінкі, ігліца. Ішлі мы, не выбіраючы дарогі, але і не навобмацак. Дрэвы быццам самі саступалі перад намі, разбягаліся ў бакі, робячы нешырокі прамы праход. Прывіды-здані моўчкі сунуліся вакол нас.
— Што будзе з намі,— не сціхала Валя.— I мамка звар’яцее, калі ёй раскажуць, дзе і ў каго я апынулася. Ой-ёй-ёй, і навошта паехала на гульбішча. Во дык пагуляем, Максімачка, мо і на ўвесь век хопіць...
Здані як быццам не слухалі нашай размовы. Яны моўчкі сунуліся вакол.
Я ж думаў аб адным: як супакоіць Валю, адагнаць ад яе страх і тую асуджанасць, якая адчувалася ў кожным яе слове, у кожным кроку.
— Чаго, Валюх, нам баяцца? Што адбылося, тое адбылося. Паправіць нешта цяжкавата, а мо і немагчыма ці ўвогуле не трэба. Тое жыццё, з якім кожны дзень і паўсюль сутыкаешся,— устыла. Дык, можа, і нядрэннапаспытаць нечага новага, невядомага. Таго, у што не верыш і якое, аказваецца, ёсць, існуе. Гэта мы бачым з табою на свае вочы.
— Максім, што ты вярзеш? Паслухай, што менціць язык! — Валя спатыкнулася. Я падхапіў яе з зямлі. Здані спыніліся. Той Чорны, мо крыху вышэйшы і танейшы за астатніх, прывід, які выбраў нас з Валяй, правуркатаў:
— Прыйшлі. Пасядзім трохі. Я адлучуся, але хутка буду.— Ен павярнуўся да астатніх зданяў і нешта прашыпеў ім. Як я ні ўслухоўваўся — не мог разабраць ані слова.
Так прасядзелі мы да раніцы, пакуль не паплылі па небе густыя кудзелі аблокаў. Сонца ніяк не магло прабіцца праз іх, тонкія худзенькія промні на нейкую долю хвіліны вырываліся з палону хмар і зноўку знікалі. Мо з-за гэтага летняя раніца так была падобная на глыбокую восень. У ранішняй шэрасці здані здаваліся яшчэ больш гнёткімі і чорнымі. Яны, як гнілыя, трухлявыя калоды, сядзелі гуртам на ўрасянелай траве каля нас. Усе чакалі галоўнага — Чорнага.
Валя, наплакаўшыся ўволю, паспела задрамаць. Мой жа сон нібы заблудзіўся. Мінула яшчэ ці не больш за гадзіну, і вось з-за шурпатага ствала яліны выплыў Чорны.
— Падымайцеся, вас ужо чакаюць,— загадаў ён.
— Ой, дзе мы, Максімка? — прахапілася ад дрымоты Валя. Спуджана зірнула па баках і абмякла, як зялёны кляновы ліст, які патрапіў у вар.— Дык гэта не сон, усё папраўдзе,— яна зноў бясслёзна ўсхліпнула.
Ну-ну, трымайся, мая дзяўчынка,— з якой толькі мог лагоднасцю і пяшчотай прамовіў я.— Ужо ж гаварыў, што ўсё будзе добра, ты ж са мною, а таму і не бойся нічога. Добра? Ну й малайчынка, так і трэба.
Я гаварыў гэтыя словы, не верачы ў іх ні на грамульку, ні на макавае зернейка. У самога ў грудзях сэрца трапятала, як хвост загнанай ваўком авечкі.
Незаўважна ўсе мы перайшлі шырокую паляну і спыніліся каля цагляных развалін. Некалі, відаць, тут быў земляны склеп, а мо і нешта іншае, ды і ці так важна гэта для мяне з Валяй цяпер. Адно можна з упэўненасцю сказаць: гэта быў не калодзеж.
— Спускайцеся! — прыглушана загадаў Чорны прывід. Астатнія здані хуценька абступілі нас. Яны адрэзалі дарогу да адступлення. Перад вачыма халодным праломам застыла напаўзарослая расшчыліна.
— Каб на вас чума напала,— міжволі вылаяўся я. Здані зарагаталі, абдаўшы нас з Валяй імжыста-волкім і зімнім подыхам. Ад гэтага ў мяне аж кальнула ў скронях і здрыгануліся каленкі. «Божа мой, толькі б не заўважыла майго спалоху Валя. Трэба неяк трымацца. Заціснуць аслізлага чарвяка боязі падэшвай у зямлю, каб і не выпаўз, не вытыркнуўся. Я ж веру ў свой лёс, у сваю ахоўную і шчаслівую зорку. Нікому яна не дазволіць пакрыўдзіць мяне, а тым болып звесці са свету. Я і Валя, нашы жыцці знаходзяцца пад непадступнай аховай маёй нябеснай зоркі».
Гэтыя думкі ўзніклі ў галаве зусім нечакана. Быццам нехта прашаптаў іх на вуха. Адразу стала лягчэй дыхаць і паспакайнела на сэрцы.
— На ўсё воля Боская,— нібы пачуўшы мае думкі, прамовіла Валя.
Пачварныя прывіды-здані яшчэ ямчэй гагатнулі ад слоў дзяўчыны. Яны ўсё цясней і цясней згуртоўваліся — і вось-вось піхнуць нас у чорнае зерава невядомасці землянога склепа.
Ад аднаго ўяўлення, што гэтыя брудныя тухлючкі дакрануцца да майго цела — ледзь не званітавала. Не чакаючы непрыемнага моманту, я схапіў Валю за танклявую талію і рашуча зрабіў крок у бяздонне...
***
Нудна рыпіць калымага. Яе рассохлыя колы падскокваюць на дарожным каменні, тузаюцца ў выбоінах. Дзед Гардзей цягне павозку за адзіную аглоблю, я ж падпіхваю збоку. Дрэнна, што ў дзеда няма каня. А больш за ўсё мне хочацца спаць. Ну і што, калі дах нашай хаты-зямлянкі павінен хутка абваліцца, а на сценах у палец таўшчынёй мокрая цвіль. Проста трэба больш прапаліць дроў у грубачцы ды накрыцца дзяружкай — во і было б цёпла. I жылі б далей так з дзедам. Тады б цяпер я яшчэ спаў, а дзед наварыў бы размочанага бобу. Ен такі смачны і мяккі.
— Падсабляй, падсабляй, хлопча. Не так ужо і далёка засталося. У Яўхіма табе будзе і ўежна, і добра. Дужа цёплая, яшчэ новая ў яго хата і багаты стол. Мне ўжо, дзетка, не перазімаваць. Просяцца косці ў зямлю, спакою хочацца. Яўхім жа выведзе цябе ў людзі. Ен хоць і страшнаваты чалавек, але падбірае сірот, ставіць на ногі і пускае ў свет. Можа, у яго і не адзін ты будзеш, то і добра, усё ж весялей. А за мяне хай не баліць твая душа. Ты ж падсабляў рабіць дамавіну. Як толькі мне няўмоц пагоршае, я туды і лягу. Як-небудзь усцягну накрыўку, а ўжо пасля зімы папросішся ў Яўхіма, прыйдзеш на наш хутар і пахаваеш мяне. Калі яшчэ здолею, то і яміну выкапаю, каб клопатаў менш табе было. Во так, хлопча, усё і зладзіцца.— Дзед Гардзей яшчэ нешта гаворыць, але я не чуў. Вочы засвяціліся слязамі, а сэрца гоцкае так, што, здаецца, выскачыць праз вушы. Ці лёгка яму так гаварыць, а мне слухаць?
Ен адзіны чалавек, які любіць і гадуе мяне. Не, ужо не гадуе, а гадаваў.
Яўхіма я баюся. Hi разу не бачыў, а баюся. Хто б толькі не заходзіў да нас, а калі ўспаміналася імя Яўхіма — гаворка спынялася. Людзі адчувалі сябе чамусьці вінаватымі, адзін ад аднаго хавалі вочы і хутчэй парываліся пайсці з зямлянкі. Але дзед яго паважае і мо таму давярае мяне толькі Яўхіму. Дзед Гардзей нічога дрэннага не хоча ж мне, а тады чаго страшыцца. I я не буду баяцца, я ужо не баюся.
3 горкі каламажка пакацілася шпарчэй. Перацягнулі яе праз грудок напаўзгнілых галін, збочылі на сцежку.
— Вунь і Яўхімава хата. Ты пачакаеш мяне каля варотаў, а я перагавару з гаспадаром. Ен ведае аб нашым прыходзе, то я ўладкую усё хутка.
Яўхімава хата была быццам груган — бліскуча-чорная. Ці то дзёгцем выпацканая, мо нейкім тавотам. Ва ўсялякім разе плечуком да яе не прыхілішся. 3 коміна вырываўся сажны дым, густы і цягучы, як перапаленая смала. Ці не ад яго так брыдка пахла навокал. Дзед Гардзей знік за цяжкімі дзвярыма сенцаў. I адразу ж на ганак ускочыў чарнейшы за восеньскую ноч певень. Уважліва агледзеўся навокал і як вой-абаронца застыў на месцы, шырока растапырыўшы крылы.
«Вось тут цяпер і буду жыць. Не хочацца, як мне не хочацца. А можа, збегчы куды-небудзь. Так далёка, каб не бачыць гэтых непраходных лясоў і балот, ёдкіх туманаў і няўшчукных дажджоў. Дзесьці ж ёсць і другі свет: цяплейшы і святлейшы — лепшы. Дзеду Гардзею ўсё роўна паміраць, ад мяне яму ніякай помачы не трэба. Усё, кідаю калымагу і промільгам, на перарыў дыху ў нябачны лепшы свет уцяку. Пачакаю адну хвілю і ўцяку». Але не паспеў я адпіхнуцца ад каламажкі з нейкім дзедавым начыннем, як адчыніліся дзверы з сянец. На парозе ўзніклі дзед Гардзей і другі, гарбаценькі і ўвесь у валасах, што той мядзведзь, стары, відаць, сам гаспадар Яўхім. Ен стаяў уладна, як цельпушок, нейкае імгненне паядаў мяне халодным позіркам, але вось узняў руку і ленавата хіснуў, падзываючы да сябе.
