Адзiн з галоўных прынцыпаў аднаўленьня духоўнага жыцьця заключаецца ў непасрэдных адносiнах з Богам, якiя базуюцца на чытаньнi i разуменьнi Бiблii кожным чалавекам, таму разьвiцьцё Рэфармацыi выклiкала дынамiчны рост колькасьцi навучальных установаў ва ўсёй Эўропе. Кожная эвангельская царква iмкнулася мець школу, у якой бы дзецi i дарослыя вучылiся чытаць, пiсаць, лiчыць i г.д. Лютаранская Швэцыя стала першай краiнай, якая ўвяла ўсеагульную адукацыю на дзяржаўным узроўнi. З Рэфармацыi таксама бярэ свой пачатак такая навука як пэдагогiка. Ян Амос Каменскi, прапаведнiк i настаўнiк, увёў тыя прынцыпы, на якiх трымаецца сучаснае навучаньне, напрыклад: "Настаўнiк павiнен вучыць ня столькi, колькi ён можа, а колькi вучань можа зразумець". Каб дзецi лепш маглi ўспрыняць матэрыял, ён першы пачаў выкарыстоўваць малюнкi ў навучальным працэсе.
Чытаючы Бiблiю, многiя адукаваныя людзi XVI–XVII стагодзьдзяў зьвярнулi ўвагу на тое, што Бог хоча, каб кожны чалавек вывучаў, пазнаваў, разьвiваў i абрабляў той сьвет, у якiм ён жыве. Гэта дало пачатак разьвiцьцю прыродазнаўчых навукаў. Дацкi астраном Тыха Брагэ заснаваў ва Ўнiборгу найлепшую ў Эўропе абсэрваторыю, якая стала навуковым цэнтрам Данii. Дзякуючы гэтаму, Тыха Брагэ выканаў найдакладнейшыя астранамiчныя вылiчэньнi i склаў каталёг тысячаў зорак. На аснове гэтых дасьледваньняў нямецкi вучоны Ёган Кеплер, якi прысьвяцiў сваё жыцьцё пошуку матэматычнай гармонii, у адпаведнасьцi зь якой Бог стварыў сусьвет, адкрыў тры законы абарачэньня плянэтаў вакол Сонца, канчаткова давёўшы гелiяцэнтрычную будову Сонечнай сыстэмы i стаўшы адным з пачынальнiкаў сучаснай астраномii. Нямецкi батанiк Фукс даў навуцы найбольш шырокую i сыстэматызаваную батанiчную намэнклятуру. Ангельскi фiлёзаф Фрэнсiс Бэкан, якi лiчыў неабходным аднавiць панаваньне чалавека над прыродай, страчанае ў вынiку грэхападзеньня, стаў адным з заснавальнiкаў мэтаду навуковага экспэрымэнту, якi прадвызначыў iмклiвае разьвiцьцё навукi ў наступных стагодзьдзях. У пазьнейшыя часы iдэi, народжаныя з чытаньня Слова Божага, натхнялi матэматыка Готфрыда Ляйбнiца i фiзыка Iсаака Ньютана. Менавiта вяртаньне хрысьцiянскага сьвету да Бiблii дало пачатак астраномii, фiзыцы, хiмii, батанiцы, анатомii i iншым навукам, безь якiх немагчыма ўявiць сучасную цывiлiзацыю.
Да часоў Рэфармацыi адносiцца ўзьнiкненьне паняцьцяў, якiя сёньня вядомыя як агульначалавечыя каштоўнасьцi. Свабода сумленьня, свабода слова, права на жыцьцё, права на адукацыю i многiя iншыя сягаюць сваiмi каранямi ў XVI стагодзьдзе.
Нельга не заўважыць уплыву Рэфармацыi i на нацыянальнае разьвiцьцё народаў. Кожны раз прыняцьцё iдэяў Рэфармацыi суправаджалася нацыянальным уздымам, вяло да незалежнасьцi, як у выпадку Галяндыi цi Швэцыi, або падымала нацыянальную культуру, мову на дзяржаўны ўзровень, як гэта было ў Нямеччыне, Францыi, Англii. Адным з прынцыповых патрабаваньняў рэфарматараў заўсёды было патрабаваньне шырокага ўжываньня роднай мовы.
Можна з упэўненасьцю сказаць, што тое грамадзтва, у якiм мы сёньне жывем, тая культура, тая тэхнiка, якiя нас атачаюць, сталi тым, чым ёсьць, дзякуючы Рэфармацыi. Рэфармацыя распачала працэсы, якiя зьмянiлi сьвет, менавiта яна стала пачаткам пэрыяду, названага гiсторыкамi Новым Часам.
Уздоўж Вiльлi i Нёмана
Вялiкi рух Рэфармацыi, якi ахапiў у XVI стагодзьдзi Эўропу, не абмiнуў i Вялiкае Княства Лiтоўскае, беларускую дзяржаву, пачаткi якой губляюцца ў трывожным XIII стагодзьдзi. У 1242 годзе тумэны Бату-хана ператварыўшы ў пустыню Ўладзiмiра-Суздальскую Русь, прайшлi вогненым катком праз Кiеўшчыну, Валынь, Паўднёвую Польшчу i Вэнгрыю, пакiдаючы пасьля сябе папялiшчы гарадоў i зарастаючыя маладым лесам палi. У гэтай сытуацыi беларускiя княствы, якiх не закранула яшчэ татарская навала, пачалi аб'ядноўвацца. Цэнтрам новага дзяржаўнага ўтварэньня стала Лiтва, пушчанскi край ў ваколiцах Наваградка, дзе ўжо даўно жылi разам, то ваюючы, то сваячачыся, славяне i балты. Каля 1250 г. Мiндоўг, абраны наваградзкiм князем, пашырыў сваю ўладу аж да Менску. Здольны дыплямат i мудры ваявода, у 1253 г. ён быў каранаваны ў Наваградку папскiм легатам, i такiм чынам нэўтралiзаваў небясьпечнага ворага на паўночным захадзе — Тэўтонскi ордэн. Зьяўленьне магутнай улады ў Верхнiм Панямоньнi занепакоiла суседзяў, i празь некалькi гадоў да межаў Беларусi пацягнулiся незьлiчоныя татарскiя орды хана Бурундая. Перш чым iсьцi на Наваградак, Бурундай запатрабаваў пад пагрозай вайны Галiцка-Валынскаму княству зруйнаваць усе ўмацаваньнi вакол гарадоў, i князю Данiле Галiцкаму прыйшлося зрабiць гэты самагубчы крок, бо хто ж мог супрацьстаяць татарам. Але паход Бурундая на Лiтву (так у старажытнасьцi называлi беларускiя землi) не прынёс Ардзе перамогi. Спустошыўшы Случчыну i Наваградчыну, Бурундай ня змог падпарадкаваць беларускiя княствы i адыйшоў назад у прычарнаморскiя стэпы. З тых часоў засталiся ў народзе паданьнi пра бiтвы з татарамi пад Койданавым i Магiльным.
Пасьпяхова адбiўшы татараў, наваградзкае княства пачало падпарадкоўваць сабе балцкiя плямёны ўздоўж Вiльлi, i прэтэндаваць на Жамойць, змагаючыся пры гэтым з Тэўтонскiм ордэнам. Адначасова шляхам дамовы "Старыны ня рухаем, навiны ня ўзводзiм" да Наваградку далучылiся Полацак, Вiцебск, Тураў, Пiнск. Новая дзяржава, якая атрымала назву Вялiкае Княства Лiтоўскае, ад самага пачатку карысталася наваградзкiм гербам Пагоня — на чырвоным полi срэбны вершнiк з узьнятым мячом. На беларускiх землях «пагоняй» называлася склiканьне баярства на вайну, усеагульнае апалчэньне.
У першай палове XIV стагодзьдзя Вялiкае Княства Лiтоўскае аб'яднала практычна ўсю Беларусь i частку Жамойцi, пастаянна адбiваючы напады крыжакоў з захаду i поўначы i татараў з усходу i поўдня. У 1323 годзе вялiкi князь Гедзiмiн перанёс сталiцу дзяржавы з Наваградку ў Вiльню i пачаў будаваць мураваныя замкi ў паўночна-заходняй Беларусi (у Вiльнi, Наваградку, Лiдзе, Мядзелi), каб супрацьстаяць крыжацкiм нападам. Ягоны сын, Альгерд, у 1362 годзе разьбiў татараў у бiтве каля ракi Сiнiя Воды i вызвалiў з-пад iхняй улады ўкраiнскiя землi — Кiеўшчыну, Валынь i Падольле, паклаўшы пачатак заняпаду Залатой Арды. Вялiкае Княства Лiтоўскае стала адной з найвялiкшых i адной з магутнейшых дзяржаваў у Эўропе. У гэты час беларускiя землi канчаткова аб'ядналiся i замацавалi сваё цэнтральнае месца ў дзяржаве, у вынiку чаго, паводле вобразнага выразу Ф.Багушэвiча, Беларусь стала тут "як зерне ў гарэху". Пачынаючы з гэтага часу i аж да другой паловы XIX стагодзьдзя сучасная Беларусь называлася Лiтвою, а яе жыхары — лiцьвiнамi або людзьмi лiтоўскiмi, лiтвою.
Справаводзтва пры двары вялiкага князя вялося на дзьвюх мовах: уся дакумантацыя, зьвязаная з Захадам, выконвалася на лацiне, а дакуманты, прызначаныя для ўласнай дзяржавы i ў адносiнах з усходнiмi суседзямi, пiсалiся як на лацiне, так i на царкоўнаславянскай мове, якая ў Вялiкiм Княстве выконвала тыя самыя функцыi, што i лацiна ў Заходняй Эўропе. Гэтыя мовы, па сутнасьцi, былi мёртвымi, але дазвалялi паразумявацца з усiмi навакольнымi народамi. Ужо ў сярэдзiне XIV стагодзьдзя ў граматах, пiсаных у Вiльнi цi Полацку на царкоўнаславянскай мове, заўважаюцца ўплывы жывой беларускай мовы, а на пачатку другой паловы XV стагодзьдзя старабеларуская мова стала дзяржаўнай мовай Вялiкага Княства Лiтоўскага.
Сьмерць вялiкага князя Альгерда выклiкала крывавую мiжусобную барацьбу ў Княстве, у вынiку чаго вялiкiм князем лiтоўскiм стаў Альгердаў сын — Ягайла. Стаўшы на чале дзяржавы, Альгердавiч апынуўся ў досыць складанай сытуацыi, бо на паўночным захадзе ўзмоцнiлi свой наступ Тэўтонскi i Лiвонскi ордэн, захапiўшы Жамойць, з поўдня прыходзiлi трывожныя весткi з Арды, на ўсходзе пачыналiся першыя канфлiкты зь Вялiкiм Княствам Маскоўскiм, а на захадзе не сьцiхала спрэчка з Польскiм Каралеўствам пра Валынь. Апроч усяго Ягайла ня быў старэйшым сынам Альгерда i за вялiкакняскi пасад трэба было змагацца i са сваiмi роднымi братамi, i са стрыечнымi. Таму вялiкi князь лiтоўскi шукаў апiрышча ў саюзе з суседнiмi дзяржавамi, або з Масквой, або з Польшчай. Аднак ледзь пачаўшы перамовы з Дзьмiтрам Данскiм, Ягайла хутка адмовiўся ад гэтых крокаў, бо маскоўскi князь запатрабаваў ад Альгердавiча прызнаць сябе "малодшым братам" Масквы i ахрысьцiць у праваслаўе "ўсю Лiтву". Саюз з Польшчай выглядаў больш прывабным, бо дазваляў вялiкаму князю лiтоўскаму стаць адначасова польскiм каралём. У дадатак гэта давала магчымасьць сумеснымi намаганьнямi спынiць крыжацкую агрэсiю. Пасьля адпаведных перамоваў у 1385 г. у Крэве было падпiсанае пагадненьне аб дынастычнай вунii (аб'яднаньне, у якiм дзьве дзяржавы маюць аднаго караля). Ягайла са свайго боку абавязваўся хрысьцiць паводле каталiцкага абраду яшчэ ня хрышчаных лiцьвiнаў. Але Крэўская вунiя не прынесла супакою Княству, не задаволенаму падпiсанымi ўмовамi. На чале апазыцыi стаў стрыечны брат Ягайлы, Вiтаўт, якога падтрымлiвала значная частка беларускiх баяраў. Каб канчаткова не згубiць улады над Вялiкiм Княствам, Ягайла пайшоў на саступкi i прызнаў Вiтаўта вялiкiм князем лiтоўскiм. У 1410 годзе аб'яднаныя войскi Вялiкага Княства Лiтоўскага i Польскага Каралеўства пад Грунвальдам разграмiлi армiю Тэўтонскага ордэну. Краiна ўздыхнула з палёгкай. Скончылася перамогай амаль двухсотгадовая вайна, заходняя мяжа на стагодзьдзi стала самай спакойнай. Праз сто гадоў Тэўтонскi ордэн прызнае сваю васальную залежнасьць ад Польскага Каралеўства, а Лiвонскi ордэн стане галоўным экнамiчным партнёрам Княства, ягоная сталiца Рыга гандлёвай брамай для Беларусi ў Заходнюю Эўропу.
