655
Задачу рационального обоснования истин христианства в широком объеме пытается выполнить собственно позднейшее схоластическое богословие запада, но при помощи весьма недостаточных средств (аристотелевская философия) и при не всегда правильном, одностороннем понимании этих истин. Попытку конструировать догмат о воплощении предпринял, как известно, еще в XI веке Ансельм Кентерберийский.
656
Эта мысль до сих пор проводится в католических догматиках в учении о свойствах Божиих и отношении их к существу Бога. Ср. для характеристики восточного и западного представления по данному вопросу в позднейшую эпоху споры о несозданном свете. Марка Ефесского Κεφάλαια συλλογιστικά κατά τής αίρέσεως των Άκινδυνιστών περί διακρίσεως θείας ουσίας καί ένεργείας. Κεφ. 4, 16, 30. Gass. Mystik des Nikolaus Cabasilas. Append. 2. cf. S. 9–13. Критика иезуитом Петавием греческого воззрения, начиная с древних отцов, Афинагора, Афанасия (Petav. De theol. dogm. Antw. 1700: tom. I, cp. 12. p. 76): esse quiddam in Deo putarunt reipsa distinctum a Dei substantia eaque ut inferius ita minimc creatum, sed medii cujusdam inter Deum ac res creatas ordinis. p. 81: Itaque ridiculi sunt Graeci, qui quod de έπινοίας i. e. rationis vel cogitationis differentia vetcres usurparunt, ad rei discrimen imperite, ne dicam impie, transferunt. Gass, S. 12. Ср., между прочим: Модест, игум. Св. Григорий Палама, мигр. Солунский, поборник православного учения о Фаворском свете и о действиях Божиих. Киев. 1860. 58–70, 113–130.
657
De Trin. XIII, х, 13. Ср. Трубецкой, 88.
658
О предведении Богом будущего падения человека при создании его в нынешней эмпирической конституции ср. св. Иоанна Дамаскина De fide orthodoxa II, 30, Орр. ed. Lequien. Venet. 1748. t. I, p. 200: είδώς δέ ό προγνώστης θεδς ώς έν παραβάσει γενήσεται, καί τη φθορς* ύποκείσεται, έποίησεν έζ αΰτοΰ θήλυ, βοηθόν αύτφ κατ’ αυτόν βοηθόν δέ, πρίός τήν διά γεννήσεως μετά τήν παράβασιν τοΰ γένους έκ διαδοχής σύστασιν. IV, 24, ρ.296: τό μέν, αύξάνεσθε καί πληθύνεσθε, ού πάντως τόν διά γαμικης συναφείας πληθυσμόν δηλοΓ ήδύνατο γάρ ό θεός καί έτέρψ τρόπψ τό γένος πληθύναι, εί τήν έντολήν μέχρι τέλους έτήρησαν άπαραχάρακτον Ιχλλ’ είδώς ό θεός τη προγνώσει αΰτοΰ, ό πάντα είδώς πρίν γενέσεως αύτών, ώς μέλλουσιν έν παραβάσει γίνεσθαι, καί θανάτψ κατακρίνεσθαι, προλαβών, έποίησε τό άρ^εν καί τό θήλυ, καί αύξάνεσθαι καί πληθύνεσται προσέταξεν. Cf. II, 10, ρ. 172: ό γάρ τά πάντα πρίν γενέσεως αΰτών έπιστάμενος, είδώς ώς μέλλει έν αύτεξουσίφ παραβάσει ό άνθρωπος γίνεσθαι, καί ifj ψθορςι παραδίδοσθαι, πάντα πρός εϋκα-ιρον χρήσιν αΰτοΰ, τά τε έν τφ στερέωματι, τά τε έν τή γη, καί τά έν ΰδασιν έκτισε. II, 12, ρ. 178: Έποίησεν οΰν ό θεός τόν άνθρωπον<…>τόν αϋτόν πνεύμα και σάρκα' πνεύμα, διά χάριν, σάρκα, διά τήν έπαρσιν. Между различными положениями «нечестивого» учения мессалиан (Μασσαλιανοί, Εύχήται) указывается у Иоанна Дамаскина, между прочим, положение: δτι καί πρό τής παραβάσεως άπάθως έκοινώνηκεν ό Άδάμ τη Έύςζ. De haeres. 80, p. 96, № 14. В догматике западной церкви учение о том, что разделение человеческой природы на полы было обусловлено грехом, не могло найти места уже ввиду авторитета Августина. Ср. примечание к первому из приведенных из Иоанна Дамаскина мест издателя его творений, р. 200: Commune hoc est Graecorum assertum, Deum idcirco mulierem condidisse, quia genus humanum, inflicta propter Adami peccatum morte, quam primum deletum iri praeviderat, nisi conjunctione viri cum uxore propagaretur. Ita censent inter alios Athanasius in psal. 50. Chrysost. hom. 18. in Gen. Nyss. de opif. hom. Quia vero Deus hominem nonnisi muliere suadente defecturum praevidit, inquirat Lector, quinam isthaec cohaereant. Plane Doctores antiqui, cum a novis doctrinis caverent, majorumque placita venerabundi colligerent, ασύστατα, et secum pugnantia quandoque scripserunt. Ut vero de conjunctione viri et uxoris ita senti-rent, in primis adducti sunt, quod citra libidinem, cujus Adam immunis erat, earn non posse fieri putarent: quinimo ratum haberent, nonnisi peccato earn exarsisse. etc. Ср. также сочинения католических ученых — A. Krampf. Der Urzustand des Menschen nach der Lehre des hl. Gregor von Nyssa. Würzburg. 1889. S. 17, Anm. 2, 3; S. 18, Anm. 1, 2, где приводятся критические замечания католических авторитетов, Фомы Аквината и Беллярмина, против Григория Нисского и Иоанна Дамаскина, и — LHilt. Des hl. Gregor von Nyssa Lehre vom Menschen. Köln. 1890. S. 95-97, где указывается, между прочим, отзыв Удэна об учении Григория, в котором это учение отмечается как «absurdissimum atque tanto viro quam indignum».
659
De praedest. I, i, c.357C: cum omnis piae perfcctaeque doctrinae modus, quo omnium rerum ratio et studiosissime quaeritur, et apertissime invenitur, in ea discipli-na, quae a Graecis philosophia solet vocari, sit constitutus, de ejus divisionibus seu partitionibus quaedam breviter edisserere necessarium duximus. «Sic enim», ut ait sanctus Augustinus, «creditur et docetur, quod est humanae salutis caput, non aliam esse philosophiam, id est sapientiae Studium, et aliam religionem, cum hi, quorum doctrinam non approbamus, nec sacramenta nobiscum communicant». Quid est aliud de philosophia tractare, nisi verae religionis, qua summa et principalis omnium rcrum causa, Deus, et humiliter colitur, et rationabiliter investigatur, regulas exponere? Conficitur inde, veram esse philosophiam veram religionem, conversimque veram re-ligionem esse veram philosophiam.
660
Homil. с. 290C: humana natura. Capax siquidem sapientiae est, non ipsa sapientia, cujus participatione sapiens fieri potest.
661
Comment, in Ev. sec. loan. с. ЗЗЗС: naturaliter rationis fontem appetit, unde siti suae, hoc est, indito sibi verae cognitionis appetitui satisfacere valeat, quod ante incarnationem conditoris, qui est fons vitae, adimplere nequiverat. Bibebat tamen laboriose ex naturali fonte rationis sibi insitae, naturam rerum physico motu vestigans, ipsiusque naturae creatorem et causam. De div. nat. II, 23, с. 577B:…ratio, quae veluti quidam obtutus substantialis in animo intelligitur. Cf. Exposit. super hier cael. с. 146A: theologia, ilia videlicet virtus, quae naturaliter humanis inest mentibus ad divinas rationes quaerendas, investigandas, contemplandas, amandas. Cf. De praed. I, i, c.357; С.358А: partes philosophiae principales, ad omnem quaestionem solvendam necessariae: διαιρετική, όριστική, Αποδεικτική, αναλυτική.
662
De div. nat. I, 69, C.513A: Mag. Non ignoras, ut opinor, majoris dignitatis esse, quod prius est natura, quam quod prius est tempore. Disc. Hoc paene omnibus notum est. Mag. Rationem priorem esse natura, auctoritatem vero tempore didicimus. Quamvis enim natura simul cum tempore creata sit, non tamen ab initio temporis atque naturae coepit esse auctoritas. Ratio vero cum natura ac tempore ex principio rerum orta est. Disc. Et hoc ipsa ratio edocet. Auctoritas siquidem ex vera ratione processit, ratio vero nequaquam ex auctoritate. Omnis enim auctoritas, quae vera ratione non approbatur, infirma videtur esse. Vera autem ratio, quoniam suis virtutibus rata atque immutabilis munitur, nullius auctoritatis astipulatione roborari indiget. Nil enim aliud mihi videtur esse vera auctoritatis, nisi rationis virtute reperta veritas, et a sanctis Patribus ad posteritatis utilitatem literis commendata. Sed forte tibi aliter videtur. Mag. Nullo modo. Ideoque prius ratione utendum est in his, quae nunc instant, ac deinde auctoritate.
663
IV, 9, C.781C: non enim sanctorum Patrum sententiae, praesertim si plurimis notae sint, introducendae sunt, nisi ubi summa necessitas roborandae ratiocinationis exegerit propter eos, qui, cum sint ratiocinationis inscii, plus auctoritati quam rationi succumbunt.
664
I, 63, с. 508C: Nec te latet, ut opinor, quam arduum difficileque simplicibus animis talia suadere; quandoquidem eorum, qui videntur esse sapientes, dum haec audiunt, aures horrescunt. Mag. Noli expavescere. Nunc enim nobis ratio sequenda est, quae rerum veritatem investigat, nullaque auctoritate opprimitur, nullo modo impeditur, ne ea, quae et studiose ratiocinantium ambitus inquirit, et laboriose invenit, publice aperiat atque pronuntiet.
[Из Дополнения: Сам Эригена в своих рассуждениях апеллирует обыкновенно к мнению «правильно философствующих». II, 26, с. 584В: nullus recte philosophantiuni dubitat. II, 29, C.597B: nemo recte philosophantium contradicet. Ill, 1, C.620D: cum nullus recte philosophantium his rationibus temere resistet. Ill, 13, C.662B: de quibus nemo recte philosophantium contindit. Ill, 16, С.666С. IV, 5, C.754A. IV, 24, C.851B. V, 35, C.954B, 956B. Ср. еще у Эригены выражения, кроме recte philosophantes (cf. 626В), — pie philosophantes: 600A, 675C, recte ac pie ph.: 755A, pie ac pure ph.: 624C, pie ac catholice ph.: 889B; acute philosopharis: 807A; periti divinae philosophiae:.567A; philosophiae studiis imbuti: 696B. J.
665
1,29, c.475C: Eos namque, qui talia dicunt, vera deridet ratio. 1,63, C.508C:…fortassis ipsa ratio me deridebit. Ill, 9, C.649C: Veruntamen neque talibus opinionibus, quas vera deridet ratio, te assentire aestimarim. IV, 18, C.833A: quod vera deridet ratio. V, 27, c.922A. V, 36, C.964B. V, 37, C.997A.
666
I, 66, c.51 IB: Mag. Nulla itaque auctoritas te terreat ab his, quae rectae contemplationis rationabilis suasio edocet. Vera enim auctoritas rectae rationi non obsistit, neque recta ratio verae auctoritati. Ambo siquidem ex uno fonte, divina videlicet sapientia, manare dubium non est.
667
I, 67, с. 512В: Disc. Non ita sum territus auctoritate, aut minus capacium animo-rum expavesco impetum, ut ea, quae vera ratio clare colligit, indubitanterque definit, aperta fronte pronuntiare confundar; praesertim cum de taiibus non nisi inter sapientes tractandum sit, quibus nil suavius est ad audiendum vera ratione, nil delect i-bilius ad investigandum, quando quaeritur, nil pulchrius ad contcmplandum, quando invenitur. I, 47, 489C: Adversus stultitiam pugnare nil est laboriosius. Nulla enim auctoritate vinci fatetur, nulla ratione suadetur. Sed quoniam non est aequalii ho minum stultitia, nec eadem erroris caligine mentes eorum obscurantur, paucis argu-mentationibus adversus eos utendum video.
668
I, 64, C.509A: Sacrae siquidem Scripturae in omnibus sequenda est auctoritas. quoniam in ea veluti quibusdam suis secretis sedibus veritas possidet. 509B: Quis enim de natura ineffabili quippiam a seipso repertum dicere praesumat, praeter quod ilia ipsa de seipsa in suis sanctis organis, Theologis dico, modulata est? Ill, 17, с. 672C: Inconcussa auctoritas divinae Scripturae.
669
Exposit. super hier. cael. с. 146B: Quemadmodum ars poetica per fictas fabulas allegoricasque similitudines moralem doctrinam seu physicam componit ad humanorum animorum exercitationem, hoc enim proprium est heroicorum poetarum, qui virorum fortium facta et mores figurate laudant: ita theologica veluti quaedam poetria sanctam Scripturam fictis imaginationibus ad consultum nostri animi et reductionem corporalibus sensibus exterioribus, veluti ex quadam imperfecta pueritia, in rerum intelligibilium perfectam cognitionem, tanquam in quandam interioris hominis grandaevitatem conformat. Non enim humanus animus propter divinam Scripturam factus est, cujus nullo modo indigeret, si non peccaret; sed propter humanum animum sancta Scriptura in diversis symbolis atque doctrinis contexta scilicet est, ut per ipsius introductionem rationabilis nostra natura, quae praevaricando ex contemplatione veritatis lapsa est, iterum in pristinam purae contemplationis reduceretur altitudinem. Comment, in Ev. sec. loan. C.342B:…magistri veritatis, nisi prius veluti in infimis locis, in simplicitate litterae et visibilis creaturae eos, quos nutriverant, erudire incipiant, in altitudinem contemplationis erigere non valent. Primus quippe gradus est, ad ascendendam altitudinem virtutum, sanctae Scripturae littera, rerumque visibilium species, ut prius lecta littera, seu creatura. inspecta, in spiritum litterae, et in rationem creaturae, rectae rationis gressibus ascendant. C.343A: Simplex fidelium turba sola littera, visibili creatura, necnon et visibilibus symbolis saturata atque contenta. I, 67, c. 511.
