- Што з табою, сабачка? Што ты, Чорнае вуха? За кiм жа ты гэтак бег, гаротнiк?
У гэтае грубаватае з выгляду жанчыны быў цёплы i ласкавы голас. Яна сышла пад адхон, прынесла ў брызентавай рукавiцы вады, зноў прыпадняла Бiмаву галаву i паднесла рукавiцу, намачыла нос. Бiм лiзнуў яшчэ раз. I стаў хлябтаць. Жанчына гладзiла яго па спiне. Яна зразумела пра ўсё: нехта любiмы паехаў назаўсёды, а гэта страшна, да жудаснага цяжка - праводзiць назаўсёды, гэта ўсё адно, што пахаваць зажыва.
Яна каялася перад Бiмам:
- Я вось - таксама... I бацьку, i мужа правяла на вайну... Бачыш, Чорнае вуха, старая стала... а ўсё не забываю... Я таксама бегла ўслед цягнiку... i таксама ўпала... i прасiла смерцi сабе... Пi, мой харошанькi, пi, гаротнiк...
Бiм выпiў з рукавiцы амаль усю ваду. Цяпер ён паглядзеў жанчыне ў вочы i адразу ж паверыў: добры чалавек. I лiзаў, лiзаў яе грубыя, патрэсканыя рукi, злiзваючы кропелькi, якiя падалi з вачэй. Так Бiм другi раз у жыццi спазнаў смак чалавечых слёз: першы раз - гарошынкi гаспадара, цяпер вось - гэтыя, празрыстыя, блiскучыя на сонцы, густа прасоленыя незагойным чалавечым горам.
Жанчына ўзяла яго на рукi i знесла з дарожнага палатна пад адхон:
- Ляжы, Чорнае вуха, ляжы. Я прыйду. - I пайшла туды, дзе некалькi жанчын корпалася на пуцях.
Бiм глядзеў ёй услед мутнымi вачыма. Але потым, намогшыся з усяе сiлы, прыўстаў i паволi, хiстаючыся, пайшоў за ёю. Тая азiрнулася, пачакала яго. Ён прыплёўся i лёг перад ёю.
- Гаспадар кiнуў? - запыталася яна. - Паехаў?
Бiм уздыхнуў. I яна зразумела.
Падышлi яны да тых, што працавалi. Усе тут былi жанчыны, апранутыя гэтаксама, як i Добры чалавек, а збоч стаяў мужчына ў аблавушцы на патылiцы i з люлькаю ў зубах. Ён запытаў сярдзiта:
- Да сабакi прывязалася, Матрэна? А хто рабiць будзе? Эх ты, Матрэна, Матрэна... Як нi скажы - Матрэна. - I тыцкаў пальцам да яе.
Бiм скемiў: харошы чалавек - гэта Матрэна. Яна загадала яму ляжаць ля абочыны, а сама ўзяла нейкiя вялiзныя абцугi i ўхапiлася iмi за шпалу разам з астатнiмi жанкамi.
- Раз-два, ўзялi! - раўнуў мужчына. - Яшчэ разiк! Яшчэ раз! - крычаў ён нават з гонарам, узяўшы рукi ў бокi.
На кожны яго крык жанчыны цягнулi дружнымi рыўкамi так, што бервяно паслухмяна паўзло за iмi, сцiснутае абцугамi. Кожны раз, як цягнулi, твары ў жанчын аж чырванелi ад натугi, а ў аднае з iх, худасочнае i кволае, твар, наадварот, бляднеў i нават сiнеў. Гэту жанчыну Матрэна адапхнула рукою i сказала гэтак сама, як некалi гаварыў гаспадар Бiму, праганяючы яго:
- Адыдзi! Адпачнi, а то богу душу аддасi. - I да мужчыны: - Ну крычы, цi што, анцыхрыст!
- Раз-два, ўзялi! - раўнуў той i паправiў аблавушку, стаў выводзiць, быццам яму было неўмагату цяжка: - Ой, бабкi, яшчэ раз! Муж паехаў на Каўказ! Не даехаў да Каўказа! Ажанiўся там, зараза! Стоп! Кладзi струмант!
Слова "зараза" Бiм ужо чуў ад Кiрпатага дзядзькi: нядобрае слова. Астатнiх слоў ён не зразумеў.
А жанчыны паклалi абцугi, узялi жалезныя кастылi i пачалi ўбiваць iх цяжкiмi доўгiмi малаткамi, быццам бы забаўляючыся, убiвалi кастыль за тры ўзмахi, а Кволая ад кожнага ўдару стагнала, вохкала:
- Ах-ха! Ох-ха!
- Давай, давай! - пакрыкваў Зараза, напiхаючы люльку. - Давай, давай, Анiся! - Ён падышоў да жанчыны: - З адцяжкаю бi, на сябе пацягвай - лягчэй пойдзе.
Анiся - гэта Кволая. Яна больш за другiх марудзiла з кожным кастылём i ўрэшце засталася наводшыбе. Дзiўнае жанчынам i незразумелае здарылася ў гэты час: Бiм падышоў да Анiссi расслабленаю паходкаю i таксама, як i Матрэне, палiзаў горкiя брызентавыя рукавiцы. Усе прыпынiлiся i здзiўлена глядзелi на Бiма.
Потым яны па загаду Заразы селi ўсе пад кустамi i палуднавалi, кожная са свайго клуначка. I накармiлi Бiма. Ён еў. Цяпер ён ужо браў ежу з рук добрых людзей. Гэта ратавала яго.
Пад вечар ён затурбаваўся: падыходзiў да Матрэны, садзiўся, вяла пераступаў пярэднiмi лапамi, зазiраў у твар, зноў адыходзiў, клаўся, але скора зноў вяртаўся i зноў адыходзiў.
- Пайсцi хочаш, Чорнае вуха, - дагадалася Матрэна. - Ну, iдзi, пайшоў, Чорнае вуха. Куды ж я цябе дзену? Няма куды. Iдзi.
Бiм развiтаўся i пайшоў, паволi, не па-сабачы. Пайшоў уздоўж чыгункi назад. Дарога - яна i ёсць дарога, яна паказвае, куды iсцi, - нiколi не зблудзiш, калi правiльна пайшоў. Толькi вось усё цела балюча ныла, а пасля ўчарашнiх пабояў Шэрага цяжка было дыхаць, асаблiва на хаду, але - што рабiць! - трэба iсцi, дзякуй богу, ён пакармiўся ў добрых жанчын, ды i сцяжынка паўз шпалы была гладкая i роўная. Пакрысе ўцягнуўся, нават цiхенька-цiхенька затрухаўся подбегам. Якiя жывучыя сабакi i як скора адыходзяць!
Калi глянуць збоку, нiчога незвычайнага тут не было: па чыгуначнаму палатну трухаўся хворы сабака. I ўсяго.
Блiжэй да горада з аднае чыгункi стала дзве: яшчэ пара суцэльных жалезных палосак выцягнулася побач. Потым iх стала тры. Непадалёку ад будачкi неспадзявана замiргалi ўперамежку два чырвоныя вокi: левае, правае, левае, правае - кiдалiся збоку ўбок. Чырвонае ўсiм звярам непрыемна: ваўку, напрыклад, нестае сiлы пераскочыць цераз лiнiю чырвоных сцяжкоў, лiса, абкладзеная iмi, застаецца ў акружэннi па двое-трое сутак, а то i болей. Таму i Бiм вырашыў абмiнуць вялiзныя чырвоныя жывыя вочы. Ён сышоў на трэцюю каляю, прыпынiўся, узiраючыся ў чырвонае морганне, яшчэ не адважыўся iсцi далей. I тут пад нагамi нешта скрыгiтнула...
Бiм завыў ад страшнага болю, але нiяк не мог адарваць лапу ад рэйкi: на стрэлцы лапа трапiла ў магутныя цiскi. З Бiмавага выцця можна было распазнаць толькi адно: "Ой, балiць! Памажэ-эце-е!"
Людзей паблiзу не было. Адгрызцi сваю лапу, як гэта часам робiць воўк у пастцы, сабака не можа, ён чакае дапамогi, ён спадзяецца на чалавечую дапамогу.
Але што гэта? Два вялiзныя яркiя белыя вокi асвятлiлi пуцi i самога Бiма, яны асляпiлi яго, наблiжалiся паволi i няўмольна. Бiм сцяўся ад болю i страху. I сцiх ад прадчування навалы. Але грымучая iстота з гэткiмi вачыма спынiлася крокаў за трыццаць, у паласу святла выскачыў з цемры чалавек i падбег да Бiма. Потым адразу паказаўся i другi.
- Як жа ты ўшчамiўся, бядняга? - запытаўся першы.
- Што ж рабiць? - запытаўся ў першага другi.
Яны пахлi амаль што гэтаксама, як i шафёры, абодва былi ў фуражках з вялiкiмi медалямi.
- За прыпынак нам перападзе, хоць мы i побач са станцыяй, - сказаў першы.
- Цяпер усё роўна, - адказаў першы i пайшоў да будачкi.
Наш бедны Бiм здагадаўся па iнтанацыi (не па словах): гэта яго збавiцелi. Ён чуў, як звонка зазванiў у будачцы званок, а праз хвiлiну цiскi выпусцiлi лапу. Але Бiм не рухаўся, ён здранцвеў. Тады чалавек узяў яго i занёс за лiнiю дарогi. Там Бiм закруцiўся на месцы, як юла, залiзваючы раздушаныя пальцы. I аднак (якiя сабакi назiральныя!) ён чуў гаворку з акон i дзвярэй цягнiка; цяпер, не аслеплены святлом, ён бачыў цягнiк з цемры збоку; розныя галасы паўтаралi словы "сабака" i "паляўнiчы", словы вельмi зразумелыя.
Бiм быў удзячны добрым людзям. Вось так. Дзесьцi нехта перавёў стрэлку на той дарозе, па якой iшоў Бiм. I таму "нехта" цяпер нiякага клопату ад таго, што нейкаму сабаку прышчамiла нагу i ён стаў калекам. Што б яно нi было, але цяпер ён ужо нiколi не пойдзе па чыгунцы: гэта ён зразумеў гэтак жа, як i змалку, што там, дзе бегаюць машыны, нельга хадзiць.
Бiм паскакаў на трох нагах, змучаны, скалечаны. Ён часта прыпыняўся i лiзаў анямелыя i ўжо прыпухлыя пальцы хворае лапы, кроў пакрысе ўнялася, а ён усё лiзаў i лiзаў да таго часу, пакуль кожны падушаны палец не стаў iдэальна чысты. Гэта было вельмi балюча, але iншая рада не служыць: кожны сабака ведае, што балiць, але цярпi, балiць, а ты лiжы, балiць, а ты маўчы.
Да родных дзвярэй ён прыкульгаў запоўнач. Няма! Зноў няма слядоў Iвана Iванавiча. Бiм хацеў падрапаць за дзверы, як i звычайна, але аказалася, што нельга: з хвораю нагою немагчыма не толькi стаць на заднiя лапы, але нават i сесцi, - толькi стой на трох нагах або ляжы лежма. Тады ён прыткнуўся носам да кутка дзвярэй i праверыў пах у сярэдзiне ў кватэры: гаспадара не было. Значыцца, паехаў назусiм. Так ён стаяў доўга, быццам падтрымлiваў галавою саслабелае цела. Потым падышоў да дзвярэй Сцяпанаўны i моцна, коратка, роспачна сказаў: "Гаў!" (Я тут.)
Сцяпанаўна ахнула:
- А божа ты мой! Дзе ж гэта цябе так? - Адчынiла дзверы ў кватэру i ўвайшла разам з iм у пакой. - От сабака ты, сабака, няшчасны сабака, што ж мне цяпер рабiць табе? I што скажа Iван Iванавiч?
Бiм толькi быў лёг пасярод пакоя, выцягнуўшы ногi, але... Як жа так? "Iван Iванавiч"? Бiм падняў галаву, павярнуў яе да Сцяпанаўны i з намаганнем глядзеў, глядзеў на яе, не спускаючы вачэй, ён пытаўся: "Iван Iванавiч? Дзе?"
Сцяпанаўна не ўмела ладзiць з сабакамi, не ведала, як кармiць i даглядаць, аднак умела пашкадаваць. Магчыма, жаласлiвасць i дапамагла ёй зараз зразумець Бiма, здагадацца, што словы "Iван Iванавiч" абудзiлi ў хворага сабакi проблiск надзеi.
- Ага, ага, Iван Iванавiч, - пацвердзiла яна. - Пачакай жа: я зараз прыйду. - Спяшаючыся, пайшла i зараз жа вярнулася з лiстом у руках, паднесла яго Бiму да носа: - Вось бачыш? Лiст прыслаў Iван Iванавiч.
Бiм, бедны Бiм, якi памiраў i ўваскрэс, якога задушылi i выратавалi, хворы i без крупiнкi спадзявання, Бiм задрыжаў. Ён уткнуў нос у лiст, потым прайшоўся ноздрамi па краях: ага, ага, ага... вось ён моцна правёў пальцам па канверце туды-сюды... Калi Сцяпанаўна падняла з падлогi канверт i вытрасла з яго лiст, Бiм з намаганнем устаў i падаўся да яе; цяпер яна дастала з таго ж самага канверта зусiм чысты аркуш паперы i паклала яго перад Бiмам. Ён завiляў хвастом: тут знарок напiсаны пах пальцаў Iвана Iванавiча, ага, гэта ён знарок цёр пальцамi.
