- Ну вось! - усклiкнула яна. - А мы ледзь без цябе не паехалi. Усё галаву ламалi, як ты нас знойдзеш. - Яна падняла з падлогi вiдэлец, памяшала гарачае сала, падхапiла з патэльнi падгарэлую скварку. Потым адставiла на край плiты кафейнiк з успененай кавай.
Стары Том рагатнуў:
- Абдурылi мы цябе, ма, га? Так i задумалi. Спецыяльна. А яна стаiць, як авечка, якую абухом агрэлi. Шкада, дзеда тут не было. Цябе быццам хто па лбе кувалдай гакнуў. Дзед надарваў бы жывот са смеху, зноў бядро сабе вывiхнуў бы, як тады, калi Эл пальнуў у той вялiзны армейскi самалёт. Тут, ведаеш, Том, аднаго разу пралятаў такi вялiкi - з паўмiлi, можа, даўжынёй, дык Эл як схопiць сваю трыццацiмiлiметроўку ды як смальне! Дзед крычыць: "Не страляй на галапупках, Эл, пачакай, пакуль дарослыя птушкi прыляцяць!" - i так з рогату выкручваўся, што бядро сабе вывiхнуў.
Мацi цiхенька хiхiкнула i зняла з палiцы горку алавяных талерак.
Том запытаўся:
- А дзе ён, дзед? Я гэтага старога чорта яшчэ не бачыў.
Мацi паставiла талеркi на кухонны стол i каля кожнай - кубак. Сказала, панiзiўшы голас:
- Яны з бабкай у свiрне спяць - iм часта даводзiцца падымацца па начах, на дзяцей натыкаюцца.
Умяшаўся бацька:
- Ага. Дзед кожную ноч як шалеў. Спатыкнецца аб Уiнфiлда, той - у крык, а дзед з перапуду ў споднiкi напусцiць i ад злосцi закiпiць, а там, глядзiш, такi гвалт у доме ўзнiмецца, што хоць вушы затыкай. - Ён гаварыў пасмейваючыся. - О, тут у нас вясёленька бывала. Адной ноччу раскрычалiся ўсе, завялiся, i брацiк твой Эл, цяпер ён у нас красамоўны стаў, кажа: "Чаму ты, каб цябе чорт, у пiраты не падаўся?" Ну, стары зусiм азвярэў i па стрэльбу пабег. I давялося Элу спаць той ноччу ў полi. А цяпер дзед з бабкай у свiрне начуюць.
Мацi сказала:
- Цяпер яны па патрэбе ўстаюць i на двор iдуць. Тата, скажы iм, што Томi вярнуўся. Дзеда наш Том заўсёды любiў.
- Зараз, - сказаў бацька. - Зусiм з галавы выпусцiў. - Ён выйшаў з кухнi i, энергiчна размахваючы рукамi, пайшоў цераз двор.
Том глядзеў яму ўслед i раптам пачуў голас мацi.
- Томi, - прамовiла яна нерашуча i бянтэжлiва.
- Што? - Яе збянтэжанасць толькi ўзмацнiла збянтэжанасць яго самога, прывяла ў нейкае незразумелае замяшанне. Кожны з iх здагадваўся пра душэўны стан другога, i iх гэта яшчэ больш бянтэжыла.
- Томi, я хачу ў цябе запытацца... ты не азлобiўся?
- Азлобiўся?
- Злосць не заслала табе вочы? Ты нi да кога не пранiкся нянавiсцю? Турма не давяла цябе да таго, што ты зусiм страцiў розум?
Том паглядзеў на яе скоса, дапытлiва, i вочы яго быццам пыталiся, адкуль яна ўсё гэта ведае.
- Н-не, - адказаў ён. - Можа, толькi спачатку. Я не такi горды, як iншыя. З мяне як з гусi вада. А чаму ты пытаешся, ма?
Цяпер ужо яна глядзела на яго, крыху раскрыла рот, быццам так было лепш чуваць, i ўпiлася ў яго вачамi, каб лепш разабрацца ў iм. Яна шукала таго адказу, якi словы часта ўтойваюць. I нясмела загаварыла:
- Тут у нас быў Красунчык Бой Флойд. Я мацi яго ведала. Добрыя былi людзi. Бой быў страшэнны свавольнiк, не без таго, ну, як кожны здаровы хлопчык. - Яна памаўчала, потым словы яе палiлiся патокам: - Пра ўсiх iх мне невядома, але пра яго я ведаю ўсё. Ён нешта там натварыў, i яго моцна пабiлi - злавiлi i збiлi, i ён азлобiўся i зноў нешта такое ўчынiў, ужо са зла, дык яго зноў пабiлi. Да таго давялi, што ён зусiм ашалеў. У яго стралялi, як у драпежнага звера, а ён адстрэльваўся. Цкавалi сабакамi, як каёта, а ён скалiў зубы i агрызаўся, як воўк. Зусiм розум страцiў. I не хлопец, i не мужчына - не чалавек, а жывёлiна нейкая. Але хто яго ведаў, той не крыўдзiў. На такiх у яго злосцi не было. Нарэшце яго зацкавалi сабакамi i забiлi. У газетах бог ведае што пра яго пiсалi, а на справе вось як было. - Яна змоўкла, аблiзнула перасохлыя губы. На ўсiм яе твары было напiсана, што яе мучыць. - Я хачу ведаць, Томi. Цябе жорстка бiлi? Ты таксама сам не свой ад злосцi?
Поўныя губы Тома былi шчыльна сцятыя. Ён зiрнуў на свае шырокiя гладкiя далонi.
- Не, - адказаў ён. - Я не з такiх. - Ён памаўчаў, разглядаючы свае абламаныя пазногцi, шурпатыя, як ракавiнкi. - У турме я стараўся нi ў што не ўблытвацца. У мяне такой злосцi няма.
Яна ўздыхнула i амаль шэптам прамовiла:
- Дзякуй богу.
Ён ускiнуў на яе вочы.
- Калi я ўбачыў, ма, што зрабiлi з нашым домам...
Мацi падышла да яго зусiм блiзка i з хваляваннем сказала:
- У адзiночку нельга бiцца, Томi. Цябе зацкуюць, як каёта. Вось, Томi, я ўсё думала, меркавала, гадала. Такiх, кажуць, сагнаных з месца сотнi тысяч. Калi б мы ўсе, як адзiн, узгневалiся, Томi... нас не зацкавалi б... - Яна змоўкла.
Том паволi апусцiў павекi, i цяпер яго вочы толькi ледзь паблiсквалi мiж веек.
- I шмат хто так думае? - запытаўся ён.
- Не ведаю. Людзi ўсе цяпер як ашаломленыя. Ходзяць нiбы ў сне.
З дальняга канца двара данёсся скрыпучы старэчы голас:
- Хвала богу, наша ўзяло! Наша ўзяло!
Том зiрнуў у той бок i ашчэрыўся ўсмешкай:
- Вось i бабка ўжо ведае, што я дома. А цябе, ма, раней я такой нiколi не бачыў.
Матчын твар пасуравеў, вочы зрабiлiся халодныя.
- Раней мне нiколi не даводзiлася бачыць, як дом мой рушаць. Раней мне нiколi не даводзiлася бачыць, як сям'ю маю выганяюць на дарогу. Нiколi не даводзiлася распрадаваць... усё... Вось, iдуць ужо. - Яна вярнулася да плiты i вывалiла з патэльнi на дзве алавяныя талеркi пышныя праснакi. Падбiла мукой густое сала для падлiўкi, i рука яе пабялела ад мукi. Хвiлiну Том глядзеў на яе, тады падышоў да дзвярэй.
Праз двор iшлi чацвёра. Наперадзе iшоў дзед. Хударлявы, жвавы, неахайна апрануты стары паспешлiва чыкiльгаў, прыпадаючы на правую вывiхнутую нагу. На хаду ён зашпiльваў штаны, i яго старэчыя пальцы нiяк не маглi разабрацца ў гузiках, бо ён усунуў верхнi гузiк у другую пятлю i гэтым парушыў увесь парадак. Штаны былi пашарпаныя, падраная сiняя кашуля расхрыстаная, доўгая шэрая нiжняя сарочка таксама была расшпiленая. З-пад яе вызiралi кашчавыя белыя грудзi, зарослыя сiвой шэрсцю. Дзед страцiў надзею зашпiлiць прарэх, пакiнуў яго незашпiленым i нялоўка заняўся гузiкамi сарочкi, потым кiнуў i гэта, не давёўшы справы да канца, i пачаў падцягваць карычневыя падцяжкi. Твар у яго быў худы, нервовы, з маленькiмi жвавымi вочкамi, хiтраватымi, як у свавольнага хлапчука. Сварлiвы, капрызны, гарэзлiвы, смяшлiвы твар. Дзед быў задзiрака i спрачальнiк, аматар салёных анекдотаў. Як быў у маладосцi, так i застаўся стары грахаводнiкам. Зласлiвы, жорсткi i нецярплiвы, як шкадлiвае дзiця, i да таго ж весялун. Калi дарываўся да спiртнога, ён не ведаў меры, праз меру еў, калi было што, i безупыну малоў языком.
За дзедам кандыбала бабка; яна ўмудрылася дажыць да глыбокай старасцi толькi таму, што была такая ж злоснiца, як i яе стары. Яна ахоўвала сваю незалежнасць з лютасцю фанатычкi, не ўступаючы дзеду ў грахоўнасцi i буйстве. Аднойчы, яшчэ не прыйшоўшы ў сябе пасля малення i галосячы ўрыўкi псалмаў, яна разрадзiла ў мужа абодва ствалы драбавiка i амаль ушчэнт разнесла яму адну ягадзiцу. Пасля гэтага стары прасякся такой павагай да жонкi, што больш нiколi ўжо не мучыў яе, як дзецi мучаюць казюлек. Яна iшла, падабраўшы да калень прасторную сукенку, i тонкiм галаском, падобным на бляянне, выкрыквала свой баявы клiч: "Хвала богу, наша ўзяло!"
Дзед з бабкай кульгалi па шырокiм двары навыперадкi. Яны вечна змагалiся адно з адным - нiхто не хацеў нi ў чым уступаць другому. Яны любiлi гэтае змаганне, без яго не маглi iснаваць.
За iмi няспешнай хадой iшлi бацька i Ной, яго першынец - высокi, нейкi дзiўнаваты з выгляду, з неўразумелым выразам на твары, звычайна спакойным i задумлiвым. Ной нiколi нi на кога не злаваў. Ён глядзеў на тых, хто злаваў, са здзiўленнем i пачуццём няёмкасцi, як глядзiць здаровы чалавек на душэўнахворага. Рухi ў Ноя былi няспешныя, гаварыў ён рэдка, а калi гаварыў, дык так марудна, што людзi, якiя яго ведалi, часам лiчылi Ноя за дурня. Але Ной не быў дурны, толькi дзiвакаваты. Ён мала думаў пра гордасць, не адчуваў цягi да жанчын. Праца i сон па чарзе змянялi адно другое надзiва пунктуальна, i гэта задавальняла яго. Ён любiў сваiх блiзкiх, але нiколi не выказваў гэтай любовi. Хоць старонняму цяжка было сказаць чаму, але Ной рабiў уражанне чалавека, у якiм ёсць нешта ненармальнае - цi то ў форме галавы, цi то ў тулаве, цi ў нагах, а можа, нават i ў розуме; толькi прыдрацца да чаго-небудзь пэўнага было нельга. Бацька, той ведаў, чаму Ной быў не такi, як усе астатнiя яго дзецi, але саромеўся расказваць. Бо той ноччу, калi яго першынец з'яўляўся на свет, бацька застаўся ў доме адзiн з парадзiхай, з яго няшчаснай жонкай, якая заходзiлася ад немага крыху, i ён ашалеў ад страху. Яго рукi, моцныя яго пальцы, як абцугi, выцягнулi, выкруцiлi дзiця з чэрава мацi i памялi яго. Павiтуха, што крыху запазнiлася, убачыла бясформенную галоўку нованароджанага, яго выцягнутую шыю, перакрыўленае цельца i ўправiла яму шыю i нiбы нанава вылепiла сваiмi рукамi яго цела. Бацька ўвесь час памятаў гэтае здарэнне, i яму было сорамна. З Ноем ён быў ласкавейшы, чым з iншымi дзецьмi. Па шырокiм твары Ноя, па яго далекавата расстаўленых адно ад аднаго вачах, па доўгiм вузкiм падбародку бацька пазнаваў памятую, знявечаную галоўку дзiцяцi. Ной рабiў усё, што ад яго патрабавалася, мог чытаць i пiсаць, умеў працаваць i ацэньваць зробленае, але ўсё гэта ён, здавалася, рабiў без цiкавасцi; ён зусiм абыякава ставiўся да ўсяго таго, чаго людзi дамагалiся, да чаго iмкнулiся. Быццам жыў у нейкiм дзiўным, маўклiвым доме i спакойнымi вачамi паглядаў адтуль на свет. Ён быў чужы ў гэтым доме, але самоты не адчуваў.
