I арандатары вярталiся пеша дамоў, засунуўшы рукi ў кiшэнi, апусцiўшы капелюшы на самыя вочы. Некаторыя куплялi бутэльку вiскi i тут жа апаражнялi, каб аглушыць сябе адразу. Але, выпiўшы, яны не смяялiся, не пускалiся ў скокi. Не спявалi, не перабiралi струны гiтар. Вярталiся на свае фермы, трымаючы рукi ў кiшэнях i нiзка апусцiўшы галовы, i з-пад iх чаравiкаў узнiмаўся чырвоны пыл.
Мажлiва, пачнём жыццё нанава ў новым багатым краi - у Калiфорнii, дзе растуць фрукты. Пачнём з самага пачатку.
А хiба можна пачынаць спачатку? Спачатку пачынае жыццё толькi дзiця. А мы з табой... у нас ужо ўсё ззаду. Хвiлiнныя ўспышкi раздражнення, тысячы карцiн мiнулага - гэта мы. Палi, чырвоныя палi - гэта мы; дажджлiвыя гады, пыльныя гады, засушлiвыя гады - усё гэта мы. Нам нанава жыццё ўжо не пачаць. Азлабленне, якое мы прадалi скупшчыку старызны, - яно будзе з iм, але i нас не пакiне. I тое, як гаспадары загадвалi нам выбiрацца, таксама з намi; i тое, як трактар з ходу парушыў дом, застанецца з намi да самай смерцi. У Калiфорнiю цi яшчэ куды - мы, як тамбур-мажоры на парадзе, павядзём за сабой нашы крыўды, наша абурэнне. I настане дзень, калi ўсе армii абураных пойдуць адным шляхам. I будуць яны крочыць у нагу, i поступ iх будзе грозны.
Арандатары брылi дамоў, на свае фермы, праз чырвоны пыл.
Калi ўсё, што можна было прадаць, было прададзена - плiты i ложкi, крэслы i сталы, маленькiя кутнiя буфеты, тазы i бакi - засталiся яшчэ кучы хатняга скарбу; i жанчыны сядзелi сярод iх, перабiралi рэч за рэччу, азiралiся назад, у мiнулае - малюнкi, квадратныя люстэркi, а вось ваза...
Ты i без мяне ведаеш, што можна ўзяць з сабой, а што нельга. Мы ж будзем рабiць прывалы ў полi - спатрэбiцца посуд гатаваць яду i мыць бялiзну, матрацы i прашываныя коўдры, лiхтары, i вёдры, i брызент... З яго зробiм навес. I бiтон з-пад газы. Ведаеш, што з яго будзе? Печка. А адзежа - адзежу ўсю бяры. Стрэльба?.. Без стрэльбы як без рук. Калi не будзе ўжо нi чаравiкаў, нi адзення, нi ежы, нi нават надзеi, у нас астанецца стрэльба. Калi дзед прыйшоў сюды, здаецца, я расказваў табе, у яго з сабой былi толькi перац, соль i стрэльба. Больш нiчога. Гэта пойдзе. I яшчэ бутэлька на ваду. Ну, здаецца, больш ужо няма куды. Вышэй бартоў. Малыя залезуць на паклажу, а бабку пасадзiм на матрац. Прылады - рыдлёўку, пiлу, гаечны ключ, абцугi. I яшчэ сякеру. Сякера гэтая служыць гадоў ужо сорак. Бачыш, як лязо сцерлася? I вяроўкi, канешне. Астатняе? Кiнь тут... цi спалi.
Падыходзiлi i дзецi.
Раз Мэры бярэ ляльку, гэту рваную завэдзганую ляльку, дык я вазьму свой iндзейскi лук. Мне без яго нiяк нельга. I яшчэ палку - яна пад мой рост. Раптам спатрэбiцца. Яна ў мяне ўжо даўно - цэлы месяц цi нават год. Я без яе не магу. А якая яна, Калiфорнiя?
Жанчыны сядзелi сярод асуджаных на пагiбель рэчаў, перабiралi iх, глядзелi скрозь iх, вярталiся ў мiнулае. Вось кнiжка. Бацькава кнiжка. Ён любiў чытаць. "Шлях паломнiка". Часта чытаў яе. Вось яго надпiс. I люлька яго - яшчэ i цяпер пахне тытунём. Малюнак - анёл. Я ўсё на яго глядзела перад першымi трыма родамi... ды нешта не памагло. Можа, узяць гэтага фарфоравага сабачку? Яго цётка Сэндзi прывезла з кiрмашу ў Сэнт-Луiсе. Проста на iм i напiсала. Ды не, не варта. Лiст ад брата - за дзень да смерцi напiсаў. А вось капялюшык старамодны. З пер'ем... Не любiла я пер'е i яго не насiла. Не, месца ўжо няма.
Як можна жыць, калi ў нас забралi жыццё? Як мы пазнаем самiх сябе, калi нас пазбавiлi мiнулага? Не. Кiнь. Спалi.
Яны сядзелi, пазiралi на старыя рэчы i старалiся выпалiць iх з памяцi. Як будзеш жыць, калi за парогам дома - незнаёмая зямля? Прачнешся раптам сярод ночы i ведаеш: вярбы той няма. Ты можаш жыць без вярбы? Не можаш. Вярба - гэта ты. Пакуты на гэтым матрацы... жахлiвыя пакуты... - гэта ты.
А дзецi: раз Сэм бярэ свой iндзейскi лук i доўгую палку, дык i я вазьму дзве рэчы. Ляльку i пуховую падушку. Гэта мая падушка.
I раптам усе пачыналi нервавацца. Трэба хутчэй пускацца ў дарогу. Чаго чакаць? I яны навальвалi пасярод двара астатнi скарб i падпальвалi. Нейкi час стаялi, пазiраючы на агонь, потым з лiхаманкавай паспешнасцю грузiлiся на машыну i ехалi, знiкаючы ў клубах пылу. Пыл яшчэ доўга вiсеў у паветры.
РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ
Калi грузавiк паехаў, напакаваны даверху розным iнвентаром, цяжкiм iнструментам, ложкамi, спружыннымi матрацамi - усёй рухомай маёмасцю, якую можна было прадаць, Том пачаў бадзяцца па ўчастку. Пастаяў у свiрне, зазiрнуў у апусцелыя стойлы, зайшоў у павець для гаспадарчага начыння, падчапiў нагой розны хлам, што застаўся, перавярнуў чаравiкам адламаны зубец касiлкi. Ён абышоў усе памятныя мясцiны - чырвоны берагавы адхон, дзе гняздзiлiся ластаўкi, вярбу, што навiсала над свiнушнiкам. Дзве чорныя свiннi, разамлелыя на сонцы, з рохканнем пацягнулiся да яго рыламi цераз перагародку. Тут яго паломнiцтва скончылася, i ён вярнуўся да дома i сеў на прыступку, куды толькi што перакiнуўся цень. За яго спiнай на кухнi завiхалася мацi - мыла дзiцячую бялiзну ў начоўках; з локцяў яе моцных вяснушкаватых рук падала мыльная пена. Як толькi Том сеў на прыступку, яна перастала церцi, выпрасталася i доўга глядзела на яго збоку, а калi ён павярнуўся i ўставiўся на залiты сонцам двор, - на патылiцу. Потым зноў узялася за бялiзну.
- Спадзяюся, Том, у Калiфорнii някепска, - сказала яна.
Ён азiрнуўся i глянуў на мацi.
- З чаго ты ўзяла, што там можа быць кепска?
- А нi з чога. Толькi неяк задужа ўсё цудоўна. Тут адзiн чалавек раздаваў рэкламныя лiсткi. Чаго толькi там не напiсана - i працы шмат, i плата высокая, i ўсё такое iншае; потым прачытала ў газеце, колькi народу патрабуецца на зборы вiнаграду, апельсiнаў i персiкаў. Работа прыемная, Том, - персiкi збiраць. Нават калi не дазволяць нiводнага з'есцi, усё ж такi якi-небудзь гнiлы ападак праглынеш. А пад дрэвамi добра працаваць - цень. Так ужо ўсё цудоўна, ажно жах бярэ. Не веру я. Баюся, нешта тут не так.
Том сказаў:
- Не заносся вышэй за арла, не будзеш поўзаць разам з чарвякамi.
- То праўда. Гэта са свяшчэннага Пiсання?
- Здаецца, адтуль, - адказаў Том. - Як прачытаў кнiжку "Перамога Барбары Ўорт", у мяне свяшчэннае Пiсанне мiгам з галавы выбiла.
Мацi цiха засмяялася i зноў узялася церцi i паласкаць бялiзну ў начоўках. Пасля пачала выкручваць рабочыя камбiнезоны i кашулi, i мускулы ў яе на руках напялiся, як вяроўкi.
- Дзед твой з бацькавага боку раней таксама ледзь што - выслоўi з Бiблii прыводзiў. Але блытаў страх як. Усё збiваўся на "Веснiк доктара Майлса" медыцынскi даведнiк. Ён яго ад першага да апошняга слова чытаў нам уголас. Там было шмат пiсьмаў ад бяссоннiкаў i ад тых, у каго ламала паяснiцу. Потым суседзям пераказваў iм на навуку i дадаваў: "Гэта прытча з Пiсання". Твой бацька i дзядзька Джон на смех яго падымаюць, а ён з сябе выходзiць. - Яна кiнула на стол выкручаную бялiзну, як бярэмя дроў. - Кажуць, ехаць нам дзве тысячы мiль. Гэта вельмi далёка, Том? Я бачыла карту - высокiя горы, як на каляровых паштоўках, i прабiрацца нам трэба проста праз iх. Як ты думаеш, Том, колькi часу датуль ехаць?
- Не ведаю. Тыднi два, а калi пашчасцiць, дзён дзесяць. Паслухай, ма, кiнь непакоiцца. Вось я раскажу табе, як людзi жывуць у турме. Пра тое, калi цябе выпусцяць на волю, думаць нельга. З розуму кранешся. Думаць трэба пра сённяшнi дзень, пра заўтрашнi, пра бейсбол якi-небудзь у суботу. Так i трэба жыць. Так жывуць турэмныя старажылы. А навiчкi - тыя лбом аб дзверы б'юцца. Усё лiчаць, колькi iм яшчэ сядзець засталося. Навошта табе гэта? Жывi з дня на дзень.
- I праўда так лепш, - сказала мацi, зняла з плiты i налiла ў начоўкi гарачай вады, кiнула туды брудную бялiзну i пачала мясiць яе ў мыльнай вадзе. - I праўда так лепш. А ўсё ж прыемна думаць, як добра, напэўна, будзе ў Калiфорнii. Халадоў там не бывае. Скрозь - фрукты, людзi жывуць у прыгожых мясцiнах, у маленькiх беленькiх домiках сярод апельсiнавых дрэў. Вось каб i нам так... я хачу сказаць: калi ўсiм нам знойдзецца праца... можа, i мы зажывём у адным з гэтых беленькiх домiкаў. Малыя выйдуць за парог i будуць рваць апельсiны проста з галiн. Паспрабуй стрымай iх - зойдуцца ад плачу.
Том глядзеў, як яна важдаецца з бялiзнай, i вочы яго смяялiся.
- Табе, я бачу, ад адных такiх думак лягчэй робiцца. Я ведаў аднаго з Калiфорнii. Ён гаварыў неяк iнакш, чым мы. Па гаворцы адразу пазнаеш, што ён здалёку, не з нашых мясцiн. Дык ён расказваў, што там дужа шмат народу набралася, усе працы шукаюць. I яшчэ казаў, што зборшчыкi фруктаў туляцца там у брудных старых халупах, жывуць надгаладзь. Плата малая, работу знайсцi цяжка.
Па твары мацi прабег цень.
- Не, гэта не так, - сказала яна. - У бацькi ёсць лiсток з такой жоўтай паперы - i там надрукавана, што патрэбны работнiкi. Нiхто ж не браў бы на сябе такi клопат, калi б работы не было. Лiсткi гэтыя немалыя грошы каштуюць. Навошта ж манiць ды яшчэ плацiць за сваю ману?
Том пакруцiў галавой:
- Што я магу сказаць, ма? Зразумець цяжка, чаму гэтак робяць. Можа... - ён глянуў на двор, на залiтую гарачымi сонечнымi промнямi зямлю.
- Што - "можа"?
- Можа, усё добра будзе, як ты кажаш. А куды дзед знiк? Дзе прапаведнiк?
Мацi пайшла з кухнi, несучы ў абярэмку памытую бялiзну. Том адсунуўся, даючы ёй прайсцi.
