Былі кастрычнік-лістапад 1982 года. Рабіліся афіцыйныя захады наконт вызвалення, лісты былі кароткія, пахаплівыя, што тэлеграмы.
„Дзень добры, Ала!
Я дарэмна абнадзейваў цябе, думаючы, што траплю ў Менск 12га. Гэтага не здарылася, бо не сабраўся высокі суд. Не хачу зноў лунаць во облацех, але спадзяюся на 19-20. Калі так, адказаць мне ўсё роўна не паспееш. Таму развітваюся да сустрэчы.
Пішу таму, што не хачу, каб ты нервавалася дарэмна: можа, не праз мяне наогул, а праз маю нягжэчнасць, нядбайнасць аб прыстойнасці — хаця б у тым, што датычыць перапіскі.
На сконе свайго тутэйшага жыцця я чамусьці стаў спакойны, як трансфарматарная будка. Ох, не к дабру гэта, мусіць. — Паглядзім.
Пакуль бывай. Як сустрэнемся?
Міхась.
14.Х.82”.
„Дарагая Ала!
Увёў, увёў я сябе i цябе ў зман дачасна i міжволі! Заела мой лёс, як патрон у казённіку — ні стрэліць, ні назад падаць. Адно добра — бібліятэку я перадаў i ўздыхнуў з найвялікшай палёгкай. Камісіі прайшоў. Чакаю суда. A суддзі то хварэюць, ці з чужымі бабамі, паводле Чэхава, недзе ў фінскай лазні начуюць. Можа, i не так. Кажуць, усё ж хварэюць. А я хварэю на нудоту, на халодную злосць, на боязь асенне-зімовай слаты i прымаразкаў — i душа асенняя, падшэрхлая i ачарсцвелая. Пахукай мо на яе, га?
Можа, у аўторак, 26-га, можа, не.
Як i абяцаў, пазваню ці з дарогі, ці адразу, прыехаўшы.
Так хочацца цябе пабачыць.
Бывай. З табою мае малітвы.
Міхась.
22.Х.82.
P.S. Два дні, як пацяплела. Цёпла i пахмурна. Падгнілай лістотай хораша пахне, раніцай зямля пацее — апошняя задуха перад зімой. Сініцы ганяюцца па дрэвах адна за адной i неяк па-сарочы чачэкаюць.
М.С.”
„Дарагая Ала!
Я, можа, i сапраўды дабіваю недзе апошнія свае дні тут (не падумай, што я крыўляю якого-небудзь Хаіма ці Шмёлку). Як хочаш: наогул: дабіваю, дабываю, але каб сапраўды так.
Пісьмы твае я атрымаў усё ж, неўзабаве пасля пісьма Вераніцы. А вось ці атрымала ты мае? Я там табе агаворваў ролю нейкай бадай што патранэсы, настаўніцы моладзі i г.д., але вось ты пішаш, што размова ваша тэлефонная была паспешлівай, няўцямнай, ці што. Усё ж Вераніка мне напісала, што голас у А.І. прыемны i малады — ты гэта адзнач. Гаворыць усё ж, заўважай, жанчына. Нешта ды значыць.
Напісала мне яшчэ ледзь не трактат наконт пасрэдніцтва, няўмяшання i г.д. Як табе гэта падабаецца? Мне бадай што спадабалася. Гэта добра, калі малыя прынсіпы свае заяўляюць.
Калі ўсё ж табе пазвоніць яшчэ (а я хацеў бы), прынаравіся неяк не на хапок пагаварыць: яна летам была ў тваёй любімай (чаму?) Рызе — паахайце адна перад адной з выпадку тамтэйшых дзівосаў розных. Вы, жанчыны, гэта ўмееце.
Навін у мяне ніякіх. Бібліятэку, лічы, перабралі, — на тым справа i стаіць. Трэба акты, спісанне i г.д., а мае рэвізоры каторы дзень не паказваюцца. Сягодня субота, заутра нядзеля, а што ў панядзелак, невядома.
Думаў я трапіць да вас пасля 7-га (Кастр.), ды, мусіць, не. Каб хоць у сярэдзіне месяца. I то б нічога.
Як сустрэнемся? Ты мне столькі, яшчэ больш. чым Ніка (Вераніка) „маралаў” начытала (за ўвесь час), можа, не „маралаў”, а блакаду нейкую павяла, пэўна — можа, столькі напамахвала перада мной i амаль незаўважна, як харошая дрэсіроўшчыца, смирительным стыком, што старыя рэфлексы мае затармазіліся, новыя — не выпрацаваліся — i я стаю перад фактам разбурэння асобы як яна ёсць. Вось што ты нарабіла!
Узваж, узваж усё гэта, даражэнькая, i перамянні гняўлівасць i жорсткасць на літасць.
Ну, але тым часам чакаю тваіх лістоў пакуль, пішы — не лянуйся.
Скажу табе што-небудзь харошае ў другім лісце, калі твой, праўда, не будзе надта сіберным.
Бывай пакуль.
Міхась.
2.XII.82”.
Гэта быў апошні ліст. Міхась Стральцоў вярнуўся ў Менск.
Я знайшла запіс у сваім дзённіку ў студзені 1982 года: званіў Міхась. А гаворку я памятаю. Гаворка была звычайнай. Пра нейкія навінкі ў часопісах. Пра выданні Пераверзева (літаратуразнаўцы), што толькі што з'явіліся. Яшчэ пра нейкія літаратурныя i калялітаратурныя навіны.
Пры ўрачыстым святле дня
Сустрэліся мы, канечне ж, выпадкова. Я спяшалася да хаты з Дома кнігі, пасля чарговай ночы з „хуткімі дапамогамі”, без сну, зусім „не в лице”, i пабачыла спачатку нейкі недарэчны руды калматы каўнер ca штучнага футра на шэрым паліто, а потым за каўняром згледзела знаёмую ўсмешку: Міхась. I ён быў заняты нейкімі сваімі думкамі, сваім клопатам. Неяк гмыкнуў іранічна: „Ну,вось — сустрэліся”. Таксама, мабыць, згадаў „урачыстае святло дня” i „сталёвы пярсцёнак”.
Пазней прынёс Айзэнрайха i маленечкаую драўляную скульптуру: жанчына, з палец, у стылі ўлюбёнага ім прымітывізму. Сапраўды я збірала яму чытаць нейкія часопісы, ён прыносіў мне толькі што набытыя ў кнігарні кнігі.
Стасункі нашыя набылі ранейшы, звычны прыязна-дыстанцыйны кшталт, з інтэрлюдыямі-гаворкамі па тэлефоне, выпадковымі сустрэчамі. Часам, праўда, па тэлефоне ён згадваў напаўжартам, як той вялікі, з Польшчы: „Збяжым у Тамашуў”. Былі, можа, як у Тувіма, свой Тамашуў i яшчэ якія падарожжы. Але гэта былі ўжо іншыя гісторыі. Больш рэальныя. З канкрэтнымі дзейнымі асобамі. Не са мной. I тут — толькі канстатацыя факта. Не роспач. Не журба. Не шкадаванне. Не „уничижение” — нават тое, што „паче гордости”. Інакш не магло быць. У жыцці кожнага з нас кантрапункты пазначаліся паасобку. Лініі існавання ішлі паралельна. Паводде Еўкліда. Толькі часам выяўляючы логіку казанскага матэматыка — i перакрыжоўваючыся. Каб зноў сысці ў далёкія паралелі. I эпісталярныя нашы стасункі скончыліся выхавана-гжэчным шматкроп'ем. Ніякіх меладраматычных клічнікаў i пытальнікаў. Ніякіх кропак над „i”.
Тым часам здавалася — хаця дыстанцыя нашага зямнога існавання перайшла даўно на другую палавіну, i ўсё ж — да той, канечнай, падзеі далёка.
А пакуль — кожны са сваёй самазасяроджанасцю. Раўнавага быцця. Раўнавага суіснавання. Ідылія духоўнай блізкасці. На адлегласці.
Ажно „провидение” да ідылій i ілюзій не так часта ставіцца паблажліва. Драмы лёсу не было. Але фінал нашых адносін усё ж стаўся трагедыяй. 23 жніўня 1987 года Міхась Стральцоў пайшоў з жыцця. I трагедыя — не таму, што надышоў канец зямнога існавання: гэта натуральна. Трагедыя — таму, што не зжыў пазначанага біблейскага веку. (Хаця ў нас ад нязбытнага сацаптымізму i пра васьмідзесяцігадовых пішуць: заўчасна памёр.)
Перад тым — мы рабілі разам у часопісе „Нёман”. Перад тым — ён святкаваў свой пяцідзесяцігадовы юбілей. Перад тым — была ўсё ж вандроўка.
У Слаўгарад. У Сычын. Рабілі тэлефільм пра Міхася Стральцова. Ці — больш правільна — перадачу пра Міхася, дзе быў дваццаціхвілінны фільм. На тэлебачанні вырашылі выехаць на радзіму Стральцова. I былі тры цудоўныя дні: 20, 21, 22 студзеня 1987 года. Перад тым стаялі страшэнныя маразы — да 30 градусаў. А як нам ад'язджаць — пацяплела, недзе толькі 10. Усё сляпуча-белае, блакітнае. Тэлебачанне едзе на сваім „рафіку”, мы: Міхась Стральцоў з малодшай дачкой (ад другога шлюбу) — светлай, лагоднай Алесяй, Рыгор Барадулін, Алесь Пісьмянкоў i я — аўтобусам. I гаворка, здаецца, ідзе звычаёвая, i п'ем мы звычайную каву з тэрмаса, што прынесла Алена Дзмітрыўна (разам з іншымі ванзэлкамі, прызначанымі сваякам Міхася Лявонцьевіча), i ямо звычайныя піражкі з яблыкамі (майго вырабу), i нічога асаблівага не адбываецца, але прысутнічаюць у аўтобусе нейкія флюіды паразумення i разумення, што не выяўляюцца ў словах i ўчынках, але адчуваюцца неяк інакш (сёмым, дзесятым чуццём?). Настрой гэты — недзе ў паветры, у кіламетрах, метрах дарогі, у сыпучым, ясным снезе, у праменьчыках сонца. Мы ж едзем да тых дрэў, да тых стромаў, дзе гуляюць блакітныя вятры даўняй Стральцоўскай мары. Маладога яго наіву. I юных парыванняў душы. I за вокнамі аўтобуса — стоеныя, таямнічыя лясы, абрусы заснежаных палёў, утульныя вёсачкі, гасцінныя гарады. Ідылія заснежаннай прасторы, ідылія з адлегласці, ідылія нязгаданага i згаданага, ідылія падарожжа — турботы i тодзённы клопат засталіся ца тых кіламетрах, што адлічылі колы нашага „Ікаруса”, а мы недзе ў рэальных, але i прымроеных нашым уяўленнем прасторы i часе. У вэлюме добразычлівасці i нават крыху сентыментальных ілюзій „радаснага саду”, аддзеленага ад астатняга свету не толькі аўтобусам, але i агульнасцю вось гэтых, нядоўгіх, крухкіх, ламлівых сувязей, суадносін — гэтага падарожжа.
І былі сустрэчы з аднавяскоўцамі Міхася Стральцова, з яго маці, што так спакойна, нібыта яна ўсё жыццё давала інтэрв'ю тэлебачанню, гаварыла: „Я заўсёды лічыла, што ён некім будзе. Літаратарам нейкім”, з жанчынай, у якую ў юнацтве быў закаханы ўпершыню Міхась, з тымі дрэвамі, хатамі, — з той зямлёй, што памяталі Міхася Стральцова, якому яшчэ толькі наканавана было стаць творцам, Майстрам.
Там, у Сычыне i Слаўгарадзе, ішло сваё, недатычнае да нас i не залежнае ад нас жыццё. Быў звычайны клопат дня. Але ў дачыненні да героя нашага падарожжа ўсё набывала асаблівы сэнс: жанчына, што мыла бялізну ў палонцы, цікаўныя вясковыя дзеці (ix было няшмат), вольныя, не прывязаныя, але не бадзялыя, хатнія сабакі. Пажоўклыя здымкі ў хаце, дзе гадаваўся Міхась, каляндар прыроды, што вёў яго бацька. Нават зусім пашорхлыя, амаль неарганічныя ўжо, вязкі нейкіх зёлкаў пад столлю хаты, нават старыя табурэты i яшчэ нейкія седалы ў хаце i ў сенцах. I тая круча ў Слаўгарадзе, над якой Міхась чытаў свой верш, i старыя гасцінцы Магілёўшчыны. Там зараз — i надоўга — нячутная i нябачная бяда. Але я не хачу распавядаць пра яе тут — тады пра гэта яшчэ мала хто ведаў (Чарнобыльскія сакрэты захоўваліся пільна), — мы таксама занятыя былі іншым.
