Кантэну карцела сказаць ёй, што яна пераходзiць мяжу, але ён стрымаўся, бо ведаў: адно яго слова - i яна завядзецца яшчэ горш. Ён спадзяваўся, што жонка спынiлася на гэтым, ён нават быў упэўнены, калi ўбачыў, што тая паклала ў ракавiну пусты збанок, а потым панесла ў склеп кошык з яйкамi. Але калi яна зноў вярнулася, яму не трэба было падымаць на яе вочы, бо яна магла прачытаць там усе яго думкi да адной. Кантэн пашкадаваў аб гэтым i адразу павярнуўся спiной да жонкi, хацеў падысцi да акна. Але не паспеў ён зрабiць i двух крокаў, як пачулася бурчанне Iзабэлы. Перадражнiваючы настаўнiка, тая пачала гаварыць:
- Я вельмi люблю снег... Гэта так прыемна, калi iдзе снег... Я люблю хадзiць па iм... Ой, людцы, вы бачылi гэткага дурня?!. Можа, ён i па гаўне хадзiў бы з такою асалодаю?!. Калi б ён папрацаваў, як мы, дык не гаварыў бы такога глупства! Ён - лайдак, ды яшчэ пыльным мяшком прыбiты...
Кантэн сцяў зубы. Гэтак далёка яго жонка зайшла ўпершыню. Стары прадчуваў скандал яшчэ тады, калi настаўнiк толькi заходзiў у дом. Сапраўды, хлопец меў добрае цярпенне, каб вытрымаць усё гэта. Не кожны дазволiць так з сабою абысцiся. Ён жа не глухi. Усё чуў, гэта факт! Канечне, каб не Марыя-Луiза... З-за яе ён мог вытрымаць усё. Ён не быў баязлiўцам. Гэта было вiдаць па яго пагляду. У настаўнiкавых вачах свяцiўся гонар, але там яшчэ было i нешта пакутнiцкае, як у ахвяр на бiблейскiх малюнках. Кантэн не стрымаўся на гэты раз. Ён рэзка павярнуўся да жонкi i крыкнуў ёй злосна:
- Сцiхнi! Ты ўжо занадта!..
Гэта прымусiла Iзабэлу замаўчаць на нейкую хвiлiну, але не больш. Яе худы твар напружыўся, левае павека прыкрыла напалову карычневае вока, ад чаго жончын погляд зрабiўся яшчэ больш жорсткiм. Неўзабаве на твары з'явiлася фальшывая ўсмешка. Тонкiя вусны выгнулiся i адкрылi чорную дзiрку на месцы, дзе выпаў клык. Увесь выгляд Iзабэлы сведчыў пра тое, што яна асмялела.
- А як жа, - зашыпела яна, - ён жа настаўнiк. На-стаў-нiк! Гэтага дастаткова, каб нiхто не меў права зачапiць яго. Гэтага дастаткова таксама, каб лiчыць яго разумным. - Яна павысiла голас. - Ды ўжо ж! Са мной гэты нумар не пройдзе! Досыць мне твайго глупства! Ты нiкога лепшага не бачыш вакол сябе, бо сам некалi марыў стаць настаўнiкам! Ты звар'яцеў пад старасць! Гэты чалавек адняў у цябе розум! Падумаеш, настаўнiк! А калi б твая дачка выйшла замуж за сама дурнога з настаўнiкаў, ты, мусiць, быў бы на сёмым небе ад шчасця?!
Кантэн ведаў, што яна можа гаварыць гэтак доўга. Ён не адзiн раз выпрабаваў гэта на сабе. Словы сыпалiся i сыпалiся з яе без перапынку. Але яны яго не краналi, бо датычылiся толькi яго аднаго. Яны былi адны i тыя. Ён чуў iх, можа, сотню разоў, таму ўзяў за звычку не спрачацца. Але сёння жонка пачала ганьбiць настаўнiка i здзекавацца з яго пачуццяў да Марыi-Луiзы, i Кантэн не змог стрымацца:
- Можаш гаварыць што хочаш, але iх жанiцьба - найлепшы сродак вярнуць да нас дачку.
Гэтыя простыя словы Кантэна быццам сцебанулi Iзабэлу. Яна кiнула сваю работу i з пагрозлiвым выглядам пачала наступаць на мужа. Яе голас ажно трымцеў ад гневу:
- I як толькi табе не сорамна! Пахаваць нашу дзяўчынку ў гэтай яме Кантэнаў?! Жукамi-гнаевiкамi жылi яны тут няведама колькi пакаленняў, а ты жадаеш такога лёсу сваёй роднай дачцэ?! Яна ж ледзь выдралася з гэтага бруду! А табе найвышэйшае шчасце - пасада настаўнiка! Ды яшчэ тут!
Кантэн скарыстаў момант, пакуль жонка пераводзiла дыханне, i ўставiў слова:
- Так будзе лепш усiм нам. А то можна падумаць, што наша дачка ў Амерыцы. Што гэта значыць: адзiн тыдзень вакацый за два гады! Цi не занадта мала!
Здавалася, што Iзабэла крыху супакоiлася. Больш цвёрдым голасам, якi, аднак, не пераставаў дрыжаць, яна прамовiла:
- Ты ж добра памятаеш, што яна табе казала: яна ахвяруе некалькi гадоў, каб атрымаць становiшча, якое i не снiлася твайму балбесу, няхай ён нават стане iнспектарам школ.
Яе голас задрыжаў яшчэ мацней, калi яна ўспомнiла настаўнiка. Кантэн адчуў, што жонка глядзiць на яго з нядобрай жаласцю. Вiдаць, яна лiчыць яго за вялiкага дурня, бо ён не разумее, у чым шчасце яго дачкi. Яна лiчыць яго за сапраўднага эгаiста.
- Сама галоўнае, - прамовiў Кантэн, - што ад гэтага будзе карысць яе здароўю.
- Няўжо ж я сама не думаю пра гэта? Няўжо ж мне лёгка не бачыць па гэтулькi часу сваю дачку? Я нават не ведаю, хварэе яна цi не. Цябе паслухаць, дык я зусiм яе не шкадую!
У апошнiх жончыных словах Кантэну пачулiся гнеў i адчай. Вядома, яна таксама пакутавала без Марыi-Луiзы, але гэтая яе звычка павышаць голас заўсёды адбiвала ў Кантэна ахвоту суцяшаць яе.
Гэтая сварка была ўжо не першая, таму Кантэн стараўся маўчаць. Усё гэта не мела сэнсу, бо сама Марыя-Луiза вось-вось павiнна была прыехаць. Аднак Iзабэла не сунiмала крыку:
- I не ўздумай, калi яна прыедзе, дурыць ёй галаву з гэтай гiсторыяй! Мне не патрэбны гэты дурнаваты ў нашым доме!
Яна ўсё не магла забыцца пра настаўнiка. Ён выбiў яе з каляiны. Iзабэлу больш за ўсё злавала тое, што хлопец прыйшоў, нягледзячы нi на мароз, нi на дрэнную дарогу, з адной мэтай, каб даведацца, цi прыедзе Марыя-Луiза. А ў гэту выдумку з кнiгай яна адразу не паверыла. I яна ўзялася зноў кпiць з Кантэна:
- Ты заўсёды маеш мяне за дурнiцу. Асаблiва калi прыходзiць гэты тып. Для вас я - неадукаваная мурза. Я ж не чытаю кнiжак, як вы. Аднак што датычыцца будучага нашай дачкi, гэта мурза без адукацыi бачыць далей, чым ты.
Кантэн не адказваў. Ён думаў, якою сiлаю волi павiнен валодаць знешне кволы i сарамлiвы настаўнiк, каб чуць усё сказанае Iзабэлай i не раззлавацца. Хлопец гатоў быў усё вытрымаць дзеля Марыi-Луiзы. Чым больш Кантэн разважаў, тым несправядлiвейшай здавалася яму пагарда Марыi-Луiзы да настаўнiка. Яго не здзiўляла тое, што дачка не кахала гэтага хлопца, але ж навошта яна пасылала яму лiсты? I чаму раптам яна перастала яму адказваць? Гэта не было ўласцiва Марыi-Луiзе, ва ўсякiм разе, той Марыi-Луiзе, якой яна была два гады назад. Гэтыя думкi не давалi старому спакою, а тут яшчэ жонка сыпала i сыпала свае папрокi. Яна папракала яго ў эгаiзме, яна лiчыла ненармальным тое, што бацька жадае, каб дзецi жылi побач з iм.
- Так было сто гадоў назад, - не супакойвалася Iэабэла. - Я табе ўжо колькi разоў казала, што табе трэба было нарадзiцца ў мiнулым стагоддзi. А ты лiчыш сябе разумнейшым за ўсiх.
Гэта быў яе галоўны папрок. I сапраўды, з дня ад'езду Марыi-Луiзы яна цвярдзiла яму гэта мо сотню разоў. Але кожны раз, калi яна так гаварыла, Кантэн крыху адчуваў сябе пераможцам, паколькi жонка хоць i лiчыла, што можа распазнаваць яго думкi, аднак яшчэ не здагадвалася, што Кантэн аб гэтым думае на самай справе. Кантэн чытаў газеты, слухаў радыё, раз у месяц наведваў базар, якi праводзiўся ў Лон-лё-Сан'е. Ён ведаў, колькi людзей гiне штодзень на дарогах, у горадзе, i таму быў шчаслiвы, што жыў на хутары. Як iм пашанцавала, думаў ён, што яны жывуць далёка ад дарогi i нават ад вёскi, што яны могуць жыць так, як жылi тут iх бацькi i дзяды. I Кантэну было б шчасцем адстаць на стагоддзе: сто гадоў назад Марыя-Луiза не паехала б ад iх у горад.
Не перастаючы папракаць мужа, Iзабэла высыпала на стол кошык гароху ў стручках i пачала яго лушчыць. Кантэн сеў насупраць i стаў дапамагаць ёй. Дэнiза сядзела ў канцы стала i чысцiла тоўстыя шэрыя ранеты. На некаторых яблыках засталiся яшчэ з саду засохлыя кавалачкi глебы. Калi Iзабэла змаўкала на хвiлiну, каб перавесцi дыханне, на кухнi чуваць было толькi сухое шапаценне стручкоў ды звонкi грукат гарошын, якiя падалi ў жалезную пасудзiну. Час ад часу шыпела сыраватае палена. Вiдаць, гэта было адно з тых, якiя Кантэн браў з верху вярсты. Апошнiя дажджы i снег крыху падмачылi iх. Слухаючы гэта шыпенне, Кантэн зноў успомнiў, як Марыя-Луiза марыла ў дзяцiнстве аб маленькiм цёплым дамку, у якiм яна сядзела б гадзiнамi ля акна.
Iзабэла ўсё не магла забыцца пра настаўнiка. Яна кпiла з яго слоў пра снег. Жанчына лiчыла, што любiць снег або рабiць выгляд, што любiш яго, адзнака вялiкай дурноты.
- Дарэчы, - завяршыла яна, - трэба быць ёлупнем, каб уявiць сабе, што ў яго нешта выйдзе з Марыяй-Луiзай.
Кантэн сцiпла заўважыў:
- Ты гаворыш гэта, а сама нават не ведаеш, што мiж iмi было. Яны перапiсвалiся...
Жонка не дала яму дагаварыць. Яна рэзка ўзмахнула худой рукой, у якой трымала высахлы стручок, i адрэзала:
- Нiчога памiж iмi не было! Нiчога! Калi б нешта было, Марыя-Луiза сама сказала б мне пра гэта.
Хоць яна цяпер не крычала, Кантэн не пярэчыў ёй. Ён нават ледзь не засмяяўся, бо стручок у жончынай руцэ вельмi нагадваў яму маленькую шаблю. Кантэн апусцiў галаву, а жонка замаўчала. Вiдаць, яна вырашыла, што пераконваць яго не мае сэнсу.
Такiм чынам, на доўгi час усталявалася цiшыня. На каленi Кантэну скокнула котка. Стары слухаў яе мурлыканне i думаў пра Марыю-Луiзу. Час ад часу, не перастаючы лушчыць гарох, ён пазiраў то на яселькi, то на вогнiшча, то на запацелую шыбу, па якой паўзлi шэра-зялёныя ручайкi. Кантэн глядзеў i казаў сабе, што неўзабаве Марыя-Луiза ўбачыць усё гэта, i яны сапраўды адчуюць сябе шчаслiвымi, калi яна ўвойдзе ў хату.
4
