- Пра якую работу гаворыш ты? На вулiцы зiма! А майстраваць перагонны апарат ты ўжо скончыў.
- Не было чаго турбавацца раней. Мы ж думалi, што яна павiнна прыехаць.
Тут Кантэн адчуў, што паспяшаўся. Яго наiўныя словы ўзлавалi жонку яшчэ мацней. Яна стукнула далоняй па канверце, якi Кантэн толькi што паклаў на стол, i зараўла:
- А-а-а, па-твойму, яна павiнна прыехаць?! Ды ўжо ж, чакай! Чакай, мiленькi, ажно да Вялiкадня, ажно да ўсiх святых! Што ж, мы прабудзем Каляды адны, як скацiна. А наша дачка няхай, як рабыня, працуе на чужых людзей.
Тут яна нечакана засмяялася. Смех яе быў вiсклiвы i выходзiў аднекуль з глыбiнi горла. Ён калацiў яе худыя грудзi, крывiў ёй вусны i надаваў усяму аблiччу нейкi адсутны выгляд.
- А я ўспомнiла пра другога дурня, настаўнiка, якi любiць паўтараць, што мы - цывiлiзаваныя сяляне! Мы вучымся жыць па-новаму! Каб быць на ўзроўнi! Але хоць i маем плiту з газавым балонам ды матор, каб пампаваць ваду ў ракавiну, жывём як дзiкуны!
Настала доўгая цiшыня. Сваiм цяжарам яна заглушыла нават гудзенне агню. Котка пакiнула сваю схованку i пачала церцiся аб нагу Кантэна, якi ўсё сядзеў нерухома ля стала. Iзабэла адышла да печы. За ўвесь час, пакуль яны размаўлялi, Дэнiза нават вокам не мiргнула. Так i глядзела з адкрытым ротам то на мацi, то на бацьку.
Кантэн падумаў, што на гэтым Iзабэла скончыла, але тая паклала ў агонь палена, налiла ў вялiкi гаршчок вады i вярнулася да стала, трымаючы ў руцэ качаргу, быццам зброю. Твар яе змянiўся, i Кантэн зразумеў, што яна нешта яшчэ надумала.
- Дурнiца я, - загаварыла Iзабэла. - Вось пытаюся ў сябе, чаму ты нiколi нiчога не зрабiў дзеля яе. Ды гэта ж адразу кiдаецца ў вочы! Ты ж задаволены! Задаволены тым, што яна няшчасная! Чым больш, па-твойму, яна намучыцца, тым хутчэй абрыдне ёй гэта жыццё. I ты разлiчваеш, што тады яна выйдзе замуж за гэтага боўдзiлу! Думаеш, раз яна не прыязджае на вакацыi, то я сама пачну яе прасiць, каб яна пайшла за яго? Толькi каб дачушка была ў мяне пад бокам? Цi не так? Ох i хiтрун жа ты! Ох...
- Iзабэла!
Ён выгукнуў толькi iмя жонкi, i гэта выйшла ў яго мiжволi, вылецела з глыбiнi душы, бо словы яе зачапiлi Кантэна за жывое. Ён доўга глядзеў на жонку i на гэты раз адчуў, што перамог яе злосць. Тады ён сказаў вельмi спакойным голасам:
- Iзабэла, ты не маеш рацыi...
I адразу змоўк. Пакуль жонка павольна садзiлася, апусцiўшы локцi на стол i абхапiўшы галаву далонямi, Кантэн зiрнуў на дачку. Дэнiза часта дыхала, i ён ведаў, што яна зараз пачне гаварыць.
- Дык яна не прыедзе?.. Нават на Новы год? I не ўбачыць яселькi?
Кантэн стомлена ўздыхнуў, а мацi, не ўзнiмаючы галавы, вымавiла зусiм разбiтым голасам:
- Не прыедзе... Вось так, дачушка. Наша Марыя-Луiза не прыедзе, бо нi ў кога не хапае мужнасцi, каб з'ездзiць па яе. Можа, мы нiколi больш не ўбачым яе...
Яе голас крыху павысiўся, але адразу i страцiў сваю моц. Ён раптам сарваўся i перайшоў у рыданнi.
Амаль услед за мацi заплакала i Дэнiза, павярнуўшыся тварам да печы, у якой стаялi яселькi.
Кантэн стаяў цяпер ля акна. Ён не ведаў, што сказаць, каб суцешыць iх. Ён моўчкi ўзiраўся ў шэры далягляд.
5
Iзабэла даўно не плакала, мабыць, з дня смерцi мацi, таму Кантэн глядзеў цяпер на яе са здзiўленнем. Жонка сапраўды плакала, усхлiпваючы i шморгаючы носам. Твар яна закрыла рукамi. Кантэн павольна наблiзiўся. Ён глядзеў на вузкую жончыну спiну, на вострыя плечы, прыкрытыя паношанай, не раз латанай кофтай, на патылiцу i сабраныя ў вузел валасы, якiя трэслiся ад рыданняў, як трэслiся яны кожны дзень, калi Iзабэла нешта рабiла. А садзiлася за стол яна тады толькi, калi трэба было пад'есцi альбо зрабiць нейкую работу, якую цяжка рабiць стоячы. Яна заўсёды мела нейкi занятак: нават калi ў доме былi госцi i яна вымушана была сядзець i падтрымлiваць гаворку, Iзабэла цыравала шкарпэткi альбо абiрала гароднiну. Цяпер жа яна сядзела, абхапiўшы рукамi галаву, i ўся скаланалася ад рыданняў. Вiдаць, ёй было вельмi кепска, а Кантэн не знаходзiў у сабе сiлы, каб суцешыць яе.
Кантэн доўга глядзеў на жонку i шукаў патрэбнага слова, патрэбнага жэсту. Яму прыйшла думка падысцi да жонкi, абняць яе за плечы, падняць яе галаву, пацалаваць. Ён сапраўды хацеў зрабiць гэта, але не змог, бо не так лёгка зрабiць тое, чаго не рабiў шмат гадоў. А потым, Кантэн не ведаў, як жонка адрэагуе на гэта.
Усё жыццё яны цягнулi разам адзiн воз, у якiм былi радасцi i нягоды, а вось толькi цяпер Кантэн заўважыў, што зусiм не ведае сваю жонку, таму i баяўся пацалаваць яе. Вiдаць, апошнiя падзеi моцна выбiлi яе з каляiны.
Кантэн цiха адышоў ад Iзабэлы i зiрнуў на Дэнiзу. Тая стаяла i плакала таксама. Яе твар быў злёгку нахiлены, па круглых шчоках кацiлiся буйныя слёзы, на якiя яна не звяртала ўвагi.
Гэта гнятлiвая цiшыня, якую парушалi ўсхлiпы дзвюх жанчын, цягнулася доўга, i Кантэн нiяк не мог сабрацца з думкамi. ён глядзеў то на жонку з дачкой, то на плiту, то на патушаныя яселькi, глядзеў i нiчога не бачыў, i яму здавалася, што ў ягонай душы без яго ўдзелу iдзе нейкая вельмi складаная работа.
Котка перастала церцiся аб Кантэнавы ногi i ўзабралася на вярсту дроў, што ўзвышалася над плiтою. Выцягнуўшы шыю, яна асцярожна нюхала гарачае паветра.
Кантэн дайшоў да старой печы, пастаяў некалькi хвiлiн перад яслямi, i калi павярнуўся, яго твар быў амаль расслаблены. Ён падышоў да Iзабэлы, хоць яшчэ не ведаў, што зараз скажа ёй. Кантэн нiчога не падрыхтаваў, i, здавалася, за яго цяпер гаварыў нехта iншы:
- Я ж не магу паехаць проста так, адразу, нiкога не папярэдзiўшы...
Тут ён замаўчаў, бо галава Iзабэлы павольна прыўзнялася. Кантэн ледзь пазнаў яе заплаканы твар. Жонка выцерла слёзы i прамовiла:
- Так, ты заўсёды гаворыш гэта, калi трэба ехаць да яе. Але гэта апошнi раз. Бо калi яна пераедзе ў Парыж, табе гэта будзе здавацца занадта далёка. Я ўпэўнена... А дачушка паедзе... I мы нават не абдымем яе... Мы застанемся тут... Ты са сваiмi кнiжкамi i са сваiм настаўнiкам, з якiм будзеш гутарыць аб ёй i слухаць у адказ яго бязглуздзiцу...
Усё гэта прамовiла яна спакойным голасам, толькi апошняя фраза сведчыла аб тым, што ўспышка гневу можа паўтарыцца. Але не, уся жончына моц знiкла яшчэ пры першым рыданнi. Цяпер яна моўчкi глядзела на мужа, i гэты погляд працягваў iх размову. У вiльготных жончыных вачах з'явiўся выраз, якога Кантэн нiколi не бачыў дагэтуль. Злосцi там больш не было. Нават знiкла жорсткасць, з якою яна думала пра настаўнiка. Гэта была нейкая сумесь надзеi з пакорлiвасцю. Магчыма, слёзы, якiя Iзабэла стрымлiвала шмат гадоў, за некалькi хвiлiн перайначылi яе. Слёзы, а можа, хутчэй словы, якiя толькi што сказаў Кантэн. Няўжо ён не падасць ёй надзеi? Няўжо ён не настроiўся нейкiм чынам на гэту паездку? Гаварыў жа ён без напружання, нават не думаў i не ведаў, аб чым, а вось цяпер ён звязаны гэтымi словамi, якiя яму не належалi. Яны вырвалiся без яго ведама, а Iзабэла ўхапiлася за iх адразу, бо гэтыя словы падзейнiчалi на яе, як бальзам. Яны закранулi i Дэнiзу, якая адразу перастала плакаць i цяпер з надзеяй пазiрала на бацьку.
Пiльна гледзячы ў вочы мужу, Iзабэла павольна ўстала i пайшла ўздоўж стала яму насустрач. Яна правяла далоняй па цыраце i цiха сказала:
- Ёсць цягнiк у дзве гадзiны з паловай...
Кантэн не ведаў, што ёй адказаць. Яму здалося, што яго сэрца забiлася ў iнакшым рытме, а ў грудзях так сцiснула, што стала цяжка дыхаць. А жонка не адводзiла позiрку. Яе вочы настойлiва гаварылi, што ён павiнен ехаць, бо толькi ён адзiн можа яшчэ нешта зрабiць. Кантэну карцела вызвалiцца ад гэтага позiрку. Зрабiўшы вялiкае намаганне, ён адвярнуўся, але тут яго позiрк сустрэўся з позiркам Дэнiзы, якая стаяла побач з яселькамi i таксама глядзела на бацьку пасвятлелым паглядам.
Кантэн апусцiў галаву i некалькi хвiлiн нерухома стаяў. Па праўдзе кажучы, ён ужо не супрацiўляўся. Сваё рашэнне ён ужо прыняў, але цяпер яму патрэбен быў час, каб прымусiць сваё цела. Не паварочваючы галавы, ён урэшце накiраваўся ў свой пакой. Кантэн дайшоў да дзвярэй, калi ззаду пачулася:
- Крыху пачакай, я падрыхтую, у што табе апрануцца. А то ты зараз перавернеш у шафе ўсё дагары нагамi. Дый паесцi трэба перад дарогай... Дэнiза, не стой як слуп! Сагрэй вады на лапшу. Ёсць жа i суп, пастаў яго на плiту!..
У жонкi зноў з'явiлiся яе ранейшы голас, яе былы напор, гэтыя вострыя ноткi, якiя рэзалi вуха, i Кантэн адчуў, што яна зноў пачынае жыць.
У спальнi яна расчынiла насцеж абедзве створкi шафы i напалову схавалася ў ёй. Праз хвiлiну Iзабэла выняла адтуль чыстую кашулю i шкарпэткi, потым паклала ўздоўж ложка чорны гарнiтур, якi муж апранаў толькi на пахаваннi, i нарэшце зняла з вешалкi футравае палiто, якое Кантэн атрымаў ад бацькi i апранаў, можа, разы тры цi чатыры.
- Калi табе спатрэбiцца яшчэ нешта, я буду на кухнi, - прагаварыла жонка i выйшла.
Нейкi момант Кантэн глядзеў на вопратку, якая ляжала на чырвонай пярыне, пасля пачаў апранацца. Рухi яго былi вялыя, быццам ён вельмi стамiўся. Кантэн доўга мучыўся з гальштукам, якi нiяк не падлазiў пад цэлулойдавы каўнер кашулi. Тонкая халодная тканiна чаплялася за яго шурпатыя пальцы. Здавалася, што гэта вопратка была пашыта не на яго.
