- Дабрачыннасцю мы нiколi не карысталiся, - адказала мiсiс Джойс.
- Гэта не дабрачыннасць, вы добра ведаеце, - угневалася Джэсi. - Ужо не раз было гаворана. У нашым лагеры дабрачыннасцi няма. Мы яе не пацерпiм. Дык збегайце ў краму i вазьмiце сабе прадуктаў, а рахунак прынясiце мне.
Мiсiс Джойс нясмела запыталася:
- А калi так здарыцца, што мы не зможам выплацiць? У нас даўно няма працы.
- Як будзе магчымасць, выплацiце. А не будзе - гэта нi вас, нi нас не датычыцца. Адзiн чалавек паехаў з лагера, а праз два месяцы грошы прыслаў. Вы не маеце права дапускаць, каб вашы дзяўчаткi галадалi ў нас у лагеры.
Мiсiс Джойс спалохана пазiрала на Джэсi.
- Слухаю, мэм, - вымавiла яна.
- Абавязкова вазьмiце iм сыру ў краме, - загадала Джэсi. - Гэта добра ад паносу.
- Слухаю, мэм. - I мiсiс Джойс шмыгнула за дзверы.
Джэсi разгневана павярнулася да членаў камiсii:
- Яна не мае права так фанабэрыцца. I перад кiм? Перад сваiмi людзьмi.
Энi Лiтлфiлд сказала:
- Яна тут нядаўна. Можа, проста не ведала. Можа, раней ёй даводзiлася карыстацца дабрачыннасцю раз цi два. I не затыкайце мне, калi ласка, рот, Джэсi. Я маю права гаварыць. - Энi зрабiла паўпавароту да мацi. - Калi чалавек адчуў на сабе, што такое дабрачыннасць, гэта як кляймо застанецца на iм на ўсё жыццё. Наша дапамога не дабрачыннасць, а ўсё-такi яе нiколi не забудзеш. Ручаюся, Джэсi не паспытала гэтага на сабе.
- Не, - пацвердзiла Джэсi.
- А мне давялося, - гаварыла Энi. - Мiнулай зiмой. Мы пакутавалi ад голаду - я, муж мой i малыя. А тады заладзiлi дажджы. Нехта нам параiў звярнуцца да Армii выратавання. - Вочы ў Энi загарэлiся лютасцю. - Мы галадалi... а яны прымусiлi нас поўзаць перад iмi дзеля абеду. Яны прынiзiлi нас. Яны... Ненавiджу iх! Можа, i мiсiс Джойс карысталася дабрачыннасцю. Можа, яна не ведала, што ў нас тут зусiм не тое. У нашым лагеры, мiсiс Джоўд, мы нiкому не дазволiм займацца дабрачыннасцю. Не дазволiм, каб хто-небудзь дапамагаў другому. Можна аддаваць адмiнiстрацыi лагера, а яна ўжо раздасць каму трэба. А дабрачыннасцi мы не дапусцiм! - Голас у Энi зрываўся ад шаленства. - Ненавiджу iх! - паўтарыла яна. - Я нiколi не бачыла свайго мужа прыбiтым, а гэтыя... гэтыя з Армii выратавання дамаглiся свайго.
Джэсi кiўнула галавой.
- Я чула пра такое, - цiха прамовiла яна. - Людзi расказвалi... Ну, павядзём мiсiс Джоўд далей.
Мацi сказала:
- Як тут усё добра.
- Пойдзем у швейную, - прапанавала Энi. - У iх там дзве машыны. Яны i коўдры прашываюць, i сукенкi шыюць. Вам, напэўна, самой захочацца там папрацаваць.
Як толькi да мацi прыйшла камiсiя, Руцi i Ўiнфiлд непрыкметна рэцiравалiся далей ад вачэй дарослых.
- Можа, лепш пайсцi з iмi, паслухаць? - сказаў Уiнфiлд.
Руцi схапiла яго за локаць:
- Ну не! Нас праз гэтых сволачаў вымылi. З iмi я не пайду.
Уiнфiлд сказаў:
- Ты на мяне нагаварыла пра прыбiральню. А я нагавару, як ты абазвала гэтых цётак.
Па твары Руцi прабег цень страху:
- Не трэба. Я ведала, што ты не зламаў, таму i нагаварыла.
- Нiчога ты не ведала, - адрэзаў Уiнфiлд.
Руцi сказала:
- Давай паглядзiм усё, што ёсць тут. - Яны пайшлi ўздоўж палатак i, бянтэжлiва азiраючыся, заглядалi ў кожную. У канцы праходу на роўным месцы была расчышчана пляцоўка для кракета. З паўтузiна дзяцей былi сур'ёзна занятыя гульнёй. На ўслончыку каля крайняй палаткi сядзела пажылая жанчына i сачыла за iмi. Руцi з Уiнфiлдам прыпусцiлi трушком.
- Прымiце нас у гульню! - крыкнула Руцi. - Мы таксама будзем гуляць.
Дзецi ўзнялi на яе вочы. Дзяўчынка з коскамi, як парасячыя хвосцiкi, сказала:
- Калi новую пачнём.
Руцi пагрозлiва ступiла на пляцоўку.
- А я хачу цяпер. - Парасячыя хвосцiкi моцна ўчапiлiся за малаток. Руцi падскочыла да яе, ударыла далонню, штурхнула i вырвала малаток з рук дзяўчынкi. - Сказала, што буду гуляць, значыць, буду, - пераможна абвясцiла яна.
Пажылая жанчына паднялася з услончыка i падышла да пляцоўкi. Руцi люта насупiлася i мацней абхапiла рукамi малаток. Жанчына сказала:
- Няхай гуляе. Зрабiце, як на мiнулым тыднi з Ральфам.
Дзецi пакiдалi малаткi i моўчкi пайшлi з пляцоўкi. Непадалёку спынiлiся i сталi глядзець на Руцi абыякавымi вачамi. Правёўшы iх позiркам, Руцi ўдарыла малатком па шары i пабегла за iм.
- Уiнфiлд, давай сюды! Бяры малаток! - крыкнула яна i са здзiўленнем уставiлася на брата. Уiнфiлд стаяў разам з дзецьмi збоку ад пляцоўкi i глядзеў на яе такiмi ж, як у iх, абыякавымi вачамi.
З дзёрзкiм выклiкам Руцi зноў ударыла па шары. Над пляцоўкай узняўся пыл. Дзяўчынка прыкiнулася, што ёй вельмi весела. А дзецi ўсё стаялi i пазiралi на яе. Руцi паставiла побач два шары i ўдарыла адразу па абодвух, стала спiнай да гледачоў, потым зноў павярнулася тварам да iх. I раптам пайшла на дзяцей з малатком у руцэ.
- Iдзiце гуляць! - скамандавала яна.
Дзецi моўчкi адступiлi перад ёю. Яна крыху пастаяла, утаропiўшыся на iх, тады кiнула малаток i з плачам пабегла да сваёй палаткi. Дзецi вярнулiся на пляцоўку.
Парасячыя хвосцiкi крыкнулi Ўiнфiлду:
- Калi пачнём новую, можаш з намi гуляць.
Пажылая жанчына сказала:
- Калi яна вернецца i будзе добра сябе паводзiць, няхай i яна гуляе з вамi. Ты, Эла, сама была такая.
Гульня ўзнавiлася, а Руцi ляжала ў палатцы i горка плакала.
Грузавiк ехаў па прыгожых мясцiнах, мiма фруктовых садоў, дзе пачалi ўжо ружавець персiкi, мiма вiнаграднiкаў, дзе на лозах ледзь зазелянелiся гронкi, пад арэхавымi дрэвамi, што працягнулi сваё вецце да сярэдзiны дарогi. Каля кожных варот у сад цi вiнаграднiк Эл прытарможваў, i на кожных варотах вiсела аб'ява: "Рабочыя не патрабуюцца. Уваход забаронены".
Эл загаварыў:
- Калi фрукты паспеюць, та, праца тут будзе. Але як у iх дзiўна тут - ты i спытацца яшчэ не паспеў, а яны ўжо адказваюць, што працы няма. - Ён вёў грузавiк на малой скорасцi.
Бацька сказаў:
- Можа б, нам усё ж зайсцi спытацца? Можа, яны ведаюць, дзе праца ёсць? Давай паспрабуем.
Па краi дарогi iшоў чалавек у сiнiм камбiнезоне i сiняй кашулi. Эл параўняўся з iм i затармазiў.
- Гэй, мiстэр! Можа, ведаеце, дзе тут праца ёсць? - крыкнуў ён.
Чалавек спынiўся i шырока ўсмiхнуўся; у роце ў яго не было пярэднiх зубоў.
- Не, - адказаў ён. - Можа, вы ведаеце, дзе яна ёсць? Я цэлы ўжо тыдзень тут кружу i яшчэ нi на што не натрапiў.
- Вы з урадавага лагера? - запытаўся Эл.
- Ага, з яго.
- Дык залазьце ў кузаў. Пашукаем разам.
Чалавек пералез цераз борт i саскочыў на насцiл.
Бацька сказаў:
- Нешта мне падказвае, што нiчога мы не знойдзем. Але пашукаць усё ж трэба. Толькi вось дзе, невядома.
- Шкада, не распыталi ў лагеры, - уздыхнуў Эл. - Ну, як адчуваеш сябе, дзядзька Джон?
- Балiць, - адказаў Джон. - Кругом усё балiць, а будзе яшчэ горш. Трэба мне iсцi ад вас, а то толькi няшчасце вам, усёй сям'i, прыношу ў пакаранне за свае грахi.
Бацька паклаў руку яму на калена.
- Слухай, - сказаў ён, - не рабi глупстваў. У нас i так вялiкiя страты дзед з бабкай памерлi, Ной i Конi ўцяклi, а прапаведнiка засадзiлi ў турму.
- У мяне такое адчуванне, што прапаведнiка гэтага мы яшчэ ўбачым, - сказаў дзядзька Джон.
Эл пакратаў булавешку на рычагу пераключэння перадач.
- Табе нездаровiцца, вось ты i адчуваеш рознае такое, - сказаў ён. - Ну хопiць, к чорту! Паехалi назад, з людзьмi пагаворым, даведаемся, дзе, можа, праца ёсць. А то ўсё роўна, што баброў пад вадой лавiць. - Ён спынiў машыну, высунуўся з кабiны i крыкнуў, павярнуўшы галаву назад: - Гэй! Паслухай! Мы вяртаемся ў лагер, там спытаемся, дзе яны працуюць. А так толькi бензiн дарэмна палiм.
Пасажыр перагнуўся цераз борт.
- Гэта мне якраз, - сказаў ён. - Я свае капыты па самыя шчыкалаткi змуляў. I сёння нават макавай расiнкi ў роце не было.
Эл развярнуў машыну пасярод дарогi i паехаў назад.
Бацька сказаў:
- Мацi наша вельмi расстроiцца - вунь Том уладкаваўся ж адразу.
- Можа, ён нiдзе нiчога не знайшоў, - сказаў Эл. - Можа, таксама, як i мы, шукае. Мне каб куды-небудзь у гараж. Я хутка навучуся, такая работа па мне.
Бацька нешта прабурчаў, i да самага лагера нiхто больш нi слова не прамовiў.
Калi камiсiя пайшла, мацi села на скрыню каля палаткi i разгублена глянула на Ружу Сарона.
- Вось яно як... - прагаварыла яна. - Вось яно як... даўно ўжо я сябе так добра не адчувала. Бачыла, якiя яны далiкатныя ў абыходжаннi?
- Я буду працаваць у дзiцячым пакоi, - сказала Ружа Сарона. - Яны мне прапанавалi. Пагляджу, як даглядаць маленькiх, i сама буду.
Мацi здзiўлена паглядзела на яе i пакiвала галавой. Потым сказала:
- Вось было б добра, каб мужчыны нашы працу знайшлi, га? Працавалi б i хоць трохi грошай у дом прыносiлi... - Вочы яе ўставiлiся кудысьцi ўдалячынь. - Яны недзе працавалi б, а мы тут, i людзi кругом добрыя. А як крыху збяром грошай, куплю сабе плiту кухонную - невялiчкую, але добрую. Яны недарагiя. Потым купiм сабе палатку - вялiкую, ну такую, каб цесна не было, i, можа, ужываныя спружынныя матрацы. А пад гэтым брызентам будзем толькi есцi. Па суботах на танцы хадзiць будзем. Кажуць, i знаёмых можна ў госцi запрашаць. Шкада, у нас тут нiкога няма. У мужчын, магчыма, прыяцелi завядуцца.
