Сьцяпан прытомна заморгаў вачыма, зразумеў, што ёсць да яго пытаньне ад старшынi.
- Прабачце мне, - сказаў Сьцяпан. - Я не дачуў вас...
Яму паўтарылi пытаньне.
I ён адказаў на яго.
У вынiку нарады вырашылi ўтварыць праблемную камiсiю, якая падрыхтуе прапановы ўдасканаленьня дзейнасьцi аддзелаў каапэратыву. На чале камiсii паставiлi Сьцяпана Сумленевiча, якi выдатна паказаў сябе, узорна арганiзоўваючы працу ў даверанай яму адмiнiстрацыйнай сэкцыi каапэратыву.
У прадметнай справе яму падпарадкавалi дырэктараў аддзелаў. Тэрмiн вызначылi трохмесячны, да трыццатага чэрвеня. ("Не пасьпееш - ня пойдзеш, э, у водпуск".)
- Гэта, э, ня прыма апрылiс, - сказаў Сьцяпану старшыня, кiруючыся да выхаду.
18
Сьцяпан вярнуўся ў габiнэт - упарадкаваць паперы, што пакiнуў на пiсьмовым стале. Ён мог гэтага не рабiць, пайсьцi дамоў, але любiў пачынаць наступны працоўны дзень, як казаў, на чыстым: засьмечана на стале, засьмечана i ў галаве! ("Ужо старажытныя заўважылi сугучча цела й душы, ладу й дакладнасьцi думкi", - неяк павучаў Сумленевiч i чыесьцi вочы сонна павузелi ад таго.)
Як добры дурань, ён зь незвычайнай сумленнасьцю ўзяўся ажыцьцяўляць даручанае яму заданьне - са складваньня рапарту аб арганiзацыйным становiшчы ў каапэратыве, дакумэнтаванага выяўленьня яго слабых i моцных бакоў. Зь верай у пераканаўчасьць аргумантаў.
Сумленевiч насiў у сабе крыўду на тых, якiя сумнявалiся ва ўдачы ягоных захадаў або, досыць адкрыта, сьмяялiся зь iх, прытым не фармулюючы абгрунтаваньня сваiм высновам. Але й яны пацiху жадалi Сьцяпану ўсяго найлепшага й, таксама, спадзявалiся на зьмены ў каапэратыве. Iм i ня сьнiлася тое, што, настойваючы на паляпшэньнi чагосьцi, можна мець на ўвазе адваротнае.
...Сьцяпан падпалiў аўтамашыну старшынi дваццаць трэцяга чэрвеня, у ноч з чацьвяргу на пятнiцу. (Камiсiя Сумленевiча, як называлi яе на прэтэнцыёзны манер, практычна ўжо не йснавала, пахвальна выканаўшы прынятае на сябе; справаздача - машынiсткi перапiсвалi яе ў пяцi экзэмплярах - была падзеленая на тры часткi: "Арганiзацыйнае становiшча ў каапэратыве з разглядам аддзелаў", "Прапанова паляпшэньня дзейнасьцi аддзелаў i пэрспэктывы iх далейшага разьвiцьця", "Заключныя заўвагi".)
Упярэдадзень здарэньня Сумленевiч прадставiў шэфу чарнавы варыянт справаздачы, над якiм яны абодва доўга прасядзелi. (Людзi потым усяляк перадавалi размову памiж iмi, рагочучы са Сьцяпана.) Ён сьцьвярджаў у сьледзтве, што старшыня абразiў яго, кпiў з камiсii: - Пакажэце, што вы навыдумоўвалi за тры месяцы.
- На мой погляд, гэтыя матэрыялы павiнны дапамагчы кiраўнiцтву ў выпраўленьнi шэрагу недахопаў, - сказаў тады старшынi Сьцяпан.
- Вы, пане Сумленевiч, э, правiльна зрабiлi, прыходзячы да мяне перад канчатковым адрэдагаваньнем справаздачы камiсii. Я разумею, што гэтым, э, вы парушылi яе аўтаномнасьць, але, э, я запэўнiваю вас: ня буду хвалiцца нашай сустрэчай. Гарантыяй таму - супольнасьць iнтарэсаў. Цi, э, ня так?
- Несумненна, - адгукнуўся Сьцяпан, абмiнаючы намёклiвы падтэкст у запытаньнi старшынi. - Маюцца магчымасьцi, як самi вы пераканаецеся, на грунтоўнае аздараўленьне каапэратыўнай гаспадаркi.
- Пабачым, э, пабачым... - старшыня чытаў, усё роўна быццам-бы вышукоўваючы памылковае ў напiсаным. Яму званiлi, i ён адказваў у тэлефонную трубку: "Так". За каторымсьцi разам ён адказаў: "Не". I - двухразова: "Выканана". Ад такога аднаслоўя было Сьцяпану сьцiшнавата. - Што-ж, няблага, няблага... - гаварыў старшыня, наносячы на чарнавы тэкст справаздачы заўвагi.
- Дружна папрацавалi ўсе.
- Я, э, ну... - ён выпрастаўся. - У мяне, э, ёсьць тут заўвага, дробязная, э, вось, у гэтым месцы, - старшыня ўказальным пальцам павёў па першых сказах другой часткi справаздачы. - Прапаную вам падкрэсьлiць тут дасягненьнi... Скажам, прыкладна, э, так: "Нягледзячы на бясспрэчна вялiкiя дасягаеньнi каапэратыву, наглядаюцца ў яго дзейнасьцi, праўда, i некаторыя недахопы..." Га?
- Калi ласка, - згадзiўся зь iм Сьцяпан i ўласнаручна ўвёў у чарнавiк папраўку. - Яшчэ дзе?
- Бачыце, э, у сьвятле вышэй папраўленага ня надта апраўдана гучаць дзе-якiя высновы... Вось: "Неабходна правесьцi кадравую вэрыфiкацыю кiраўнiцкага пэрсаналу ў ваддзелах, кiруючыся перш за ўсё спэцыялiстычнай кампэтэнтнасьцю ягонага асабовага складу", - старшыня падняў галаву й зноўку яе апусьцiў, паглыбiўся ў чытаньне. - Гучыць фальшыва, не? Прапаную: "Правесьцi больш строгую кадравую вэрыфiкацыю..." й гэтак далей. Э, га?
- Нашто вам, пане старшыня, такiя фармулёўкi? Яны якраз i фальшывыя, будуць гаварыць няпраўду. Тое, менавiта, што, маўляў, ёсьць вельмi добра ў нас i можа быць цудоўна, гэ-гэ-гэ... Выбачайце, мо я не зразумеў вас? Але калi мы ўзялiся дапамагчы вам, пане старшыня...
- Дапамагчы мне? Жартуеце, пане Сумленевiч!
- Як гэта?
- А так! - засоп старшыня. - Вы ўявiце сябе самога, э, на маiм месцы. I вам прыносяць такую, во, справаздачу. Вы чытаеце яе. I што, э, робiце самi?
- Калi ласка, пане старшыня, - суха загаварыў Сьцяпан. - Я аналiзую яе. Склiкаю ўправу каапэратыву. Я ўжо ведаю, што трэба зрабiць. Праводжу, мэтанакiравана, дыскусiю ва ўправе, арганiзоўваю чыстку...
- Не, э, вы не ўяўляеце сябе на маiм месцы, шаноўны пане. Вас яшчэ не ўкусiла свая вош. Вы не перастаеце гаварыць зьнiзу ўгору, вось, э, зьнiзу, усё зьнiзу, э, задраўшы галаву... Не дапамагаеце вы, а - вымагаеце... Вымагаеце ды ўсё вымагаеце... - старшыня працягнуў руку ў барык. - Зробiм, э, па чарцы?
- Не пачнем-жа мы, цэлай камiсiяй, утойваць тое, што дрэннае ва ўстанове, - Сьцяпан машынальна надпiў з падстаўленай яму чаркi з каньяком, пераўтварацца ў банду ашуканцаў! Прабачце за вострае слова.
- Чаму, Сьцяпане, ты трапна здагадваешся ды, э, памылкова разважаеш, га? запытаў ён голасам iмгненна закаханага. - Ты патрэбны мне! Разумееш? Я абяцаю табе, што на працягу двух гадоў ты зможаш купiць сабе аўтамашыну, э, а ў пэрспэктыве - збудаваць асабняк i жыць, э, не аглядаючыся на ласку цесьця. Ну, э, як табе гэта падабаецца?
- Мне, калi ўжо пытаецеся, гэта не падабаецца.
- Чаму?
- Вы прапануеце мне быць злодзеем.
- Ты гэта так зразумеў?
- Менавiта, так.
- Не гарачыцеся, пане Сумленевiч. Прадумайце ўсё. Пагаварэце з жонкай, зь цесьцем...
- Дзякую вам за параду.
- Я - усур'ёз!
- Я - не сумняваюся ў тым.
- Ну, э, так, - старшыня дапiў сваю чарку. - Ну, а над справаздачай камiсii, я так лiчу, э, вы яшчэ папрацуйце зь вечарок... Э, няшмат тут трэба ў ёй дарабiць. Галоўнае, гладзей пачаткi новарадкоўяў...
- Ня будзе, пане старшыня, нiякiх вечаркоў, нi даробак, пераробак, крываробак i ўсялякiх недаробак. Будзе так, як напiсана! - ён выхапiў з рук старшынi паперы й зьнерухомеў, ад абурэньня ня могучы ўжо гаварыць.
- Смаркач ты! Думаеш - хто-небудзь гэтае, э, падпiша табе?
- Я сам падпiшу! - сарвалася ў Сьцяпана. - Вы кожнага запалохаеце, але не мяне! Падпiшу, разашлю, куды трэба, даволi ўжо... - ён зацяўся ў сабе.
- Гэта, э, будзе твой апошнi подпiс у каапэратыве. Абяцаю табе!..
- Пажывем - пабачым...
- Бывай здароў i, э, наракай на самога сябе.
- Не... Я не дарую таго!
- Халера цябе ведае, э, чаго ты, э, хочаш.
- Да пабачэньня вам, - Сьцяпан кiнуўся ў дзьверы.
- Iдзi з Богам...
Старшыня гаварыў далей, але Сьцяпан ужо ня чуў яго. Ён выбег на вулiцу, забыўшыся пра летнi плашч, якi пакiнуў у сакратарыяце. (Парт'е даў у сьледзтве паказаньнi, што Сьцяпан, бы ненармальны, зьбягаў з усходаў першага паверху, мармычучы пад носам: "Я табе пакажу!.. Я табе пакажу!..")
Знайшлiся й такiя, што бачылi, як Сумленевiч падпальваў машыну. Ён, сьведчылi яны, выпусьцiў з бака бэнзiн, каб не дайшло да выбуху, што дадаткова даказвала сьвядома злачыннае дзеяньне Сьцяпана на шкоду пацярпелага старшынi. Бак усё роўна ўзарваўся-б, аднак-жа так ня сталася; нехта казаў, што Сьцяпан налiў у яго поўна вады... Агонь ахапiў нават калодзежык каналiзацыi, куды нацякаў успалыхнулы бэнзiн i адкуль - таксама й гэта бачылi - выскоквалi пацукi (аднаго, спаленага, усе хадзiлi глядзець, але, аказалася, гэта быў жмут клочча цi пакульля). Гаварылася - калi Сумленевiча выпусьцiлi з камiсарыяту што ў той машыне старшынi сядзела яго, Сьцяпана, жонка, бязьдзетная фахоўка, i ён з францускiм ключом у руцэ пагнаўся за ёю, а яна, скiнуўшы з ног пантофлi на высокiх абцасах, паiмчала церазь нiзкiя платы агародаў у кiрунку стражнiцкай вежы пажарнiкаў, каб, падняўшы там трывогу, выратаваць рэшткi дабра ягонага шэфа...
Нiкому й не падумалася, што Сьцяпан Сумленевiч сам заявiўся ў мiлiцыю. (Калi адчуў, што можа забаяцца сваёй задумы.)
Сяржант прабурчэў да Сьцяпана:
- Iдзеце вы дахаты, бо iначай пасадзiм вас у выцьвярэзьнiк.
- Я ня п'яны, - цiха запярэчыў яму Сьцяпан. - Я прыходжу да вас са справай, i вы абавязаны выслухаць мяне.
- Чуў я тое, хопiць! Трэба будзе - паклiчам.
- Што я павiнен зрабiць, каб вы мне паверылi?
- Перастаць дурыць нам галаву.
- Мо' пабiць шыбу ў вакне камiсарыяту?..
- Я табе паб'ю! Я, ведаеш, што табе паб'ю за гэта? - злосна прабубнiў мiлiцыянт. - Ну, ваш адрас я запiсаў. Да пабачэньня вам.
