Пра гэтае сумнае вiдовiшча Сьцяпан аднойчы расказаў Кiры. Яна выслухала яго, пазяхнула: "Ой, прабач мне, Сьцёпа. У маiм арганiзьме, вiдаць, замала магнэзii", - вытлумачыла яна дзесьцi прачытаным.
- Паслухай, вось, што я знайшла ў гэтай кнiжцы, - Кiра зьмянiла тэму. Во, тут, - сказала яна, як заўважыў Сьцяпан, з бацькавай iнтанацыяй. - Слухай: "Князi, звычайна, не ўзвышаюць людзей годных i беззаганных, бо здаецца iм, што такiя людзi ня будуць мець нагоды аддзякаваць iм-жа ў гэткай ступенi, як узьняты зь нiкчэмнасьцi выгодны чалавечак або гультай. Прычым, яны знарочна даюць такому зразумець, што фартуна, якая зьяўляецца немагчымай бязь iх вялiкай ласкi, знаходзiцца ў вышэйшай цане, чымсьцi выдатнасьць. Калi часамi i ўзвышаюць яны добрага й сумленнага чалавека, дык рэдка дазваляюць яму даўжэй утрымацца на дадзенай пасадзе, бо супрацьставяць яму меней заслужанага, каб даказаць, што ўлада стаiць вышэй усялякiх заслугаў, i што заслугi цэняцца толькi тады, калi яны ёю дазволеныя або адобраныя", - яна чакала Сьцяпанавых словаў.
- Гучыць, быццам iнструкцыя мне, Кiрушка.
- Улада, Сьцяпанка, нярэдка ўяўляецца нам той машынай, што дае прадукцыю незалежна ад таго, хто яе абслугоўвае й даглядае.
- Уяўляецца, Кiрушка, уяўляецца... I ты, мабыць, памятаеш толькi аб выкарыстаньнi прадукцыi, - Сьцяпан: "Яна больш чытае, чымсьцi думае". Выпушчаную-ж дэталь можна, звычайна, шпурнуць у балота або выкарыстаць зусiм па-iншаму...
- Ну, я пайшла, - Кiра абарвала гаворку.
- Куды ты, Кiра? Вечар-жа...
- Я - да Анi.
- Няхай-бы тая Аня прыйшла да нас.
- Не люблю я канкурэнцыi, - какетна адказала яна Сьцяпану, падмалёўваючы сабе вусны перад люстрам.
Сьцяпан падаў ёй палiто й прыгожую шапку, якой яна ганарылася.
- Не заседжвайся, Кiра, доўга.
- Ня буду, Сьцяпан.
- Я выйду па цябе. Скажы, дзе мне чакаць?
- Нашто?! Я, хiба, маленькая?
- От, былое ўспомнiм, пазаляцаемся да сябе на вулiцы...
Яна не даслухала яго. Гэтак сьпяшаюцца людзi, якiм засталося пяць хвiлiнаў на тое, каб не спазьнiцца на працу - заспаўшыя.
Цi гэта ад сутыкненьняў зь цесьцем, у якiя аж ня верылася яму, цi ад гутарак з жонкай, якая штораз вiдавочней аддалялася кудысьцi ў сваё, Сумленевiчу - ад некаторага часу - працавалася надзвычай спакойна. У працы бываюць зацiшшы, калi няма цяжкiх у вырашэньнi справаў i шанцуе; сьвiнствы, i тыя нiкому не ўдаюцца тады. Дзейнiчае закон пралётнай бюракратычнай анамалii, сказаў Сьцяпану супрацоўнiк, якi, увосень i па-п'янаму, плакаў ад крыўды, што ўдаўся ён трусам. ("Ты палахлiвы, але ўчцiвы", - суцяшаў таго нейкi польскi сябар, намовiўшы яго на паўлiтроўку.)
Здарылася, праўда, малюткая прыкрасьць: Сьцяпан зьмянiў свой подпiс, перайначыў яго на болей выкрутасты, i галоўная канцылярыя вярнула - не прыняла! - зацьверджаныя iм фiнансавыя дакуманты: бухгальтар запатрабаваў вэрыфiкацыi знаку. Сакратарка, без фамiлiярнiцтва, паведамiла аб гэтым Сьцяпану.
- Прынясеце, калi ласка, блянк для подпiснага ўзору, - папрасiў Сьцяпан. Я актуалiзую свой подпiс, - яму было цiкава паглядзець, звысака, на панадворак за акном.
На плоце, якiм абгароджаны сьметнiк зь ёмiстымi банкамi, сядзела ўпартая варона. Да яе скрадваўся кот стоража, па-гультайску блiшчасты ды надта чорны, за што ня раз даставалася яму ад забабонных шафёраў. Хiтрая птушка сачыла за драпежнiкам, адлятаючы час ад часу то на адзiн, то на другi канец агароджы. Чорны, з самаўпэўненай настойлiвасьцю, паляваў за ёю. Варона, першапачаткова насьцярожаная, знудзiлася й колькi разоў пракаркала на пласкалобца, пакуль той урэшце сьцямiў, што стаўся дуронiкам. Пакруцiў ён высокапастаўленым хвастом i, вiдаць, дзеля прыстойнага выгляду панюхаўшы сьмецьце пад шырознай штыхецiнай, пабег у кватэру; у палове дарогi прыпынiўся, стулiўшы вушы, замяўкаў на кплiвiцу, быццам успомнiўшы, што на яе пасьмешку трэба яму нечым адказаць. Варона, абыякава выслухаўшы неўдалоту, зьляцела ў разкарэжаную банку, у якой на ўсякi выпадак чуйна выглядваючы зь яе - нешта матлашыла.
17
Спакой парушыў Сьцяпану халерны аддзел у Бельску: аферай пры выкананьнi паслугаў насельнiцтву. Нашумеў там адзiн гаспадар, пiшучы лiст у варшаўскае тэлебачаньне.
Сьцяпан зьбiраўся ў каманьдзiроўку туды злосны, як аса.
- Усыпце вы тым лапухом, пане Сумленевiч, э, колькi ўлезе! - дазваляў яму старшыня. - Скажэце iм, што я даю, э, дваццаць чатыры гадзiны на выпраўленьне крыўды, учыненай iмi таму чалавеку... А зараз сядайце ды пiшэце адказ у рэдакцыю, тэлебачанцам.
- Я-ж яшчэ нiкуды ня езьдзiў, пане старшыня, каб ужо адпiсваць.
- Паедзеце. А адпiсаць у рэдакцыю, э, нам трэба зараз-жа. Неадкладнасьць у рэагаваньнi ўражвае, э, разумееце. Скаргу прызнаць правiльнай, але падкрэсьлiць яе, э, iнцыдэнтальны характар на фоне дасягненьняў нашага аддзелу...
Сьцяпан перабiў старшынi:
- Хто ведае, цi той гаспадар напэўна мае рацыю?
- Напэўна цi не напэўна, э, упарцiцца нам ня варта ў гэтым... Не дай Бог, яны самi з рэдакцыi прыедуць туды, дык не такое будзе, э... Ну, давайце!
- Перш, аднак, я паеду высьветлiць скаргу на месцы, пане старшыня.
- Э... - ён працягла паглядзеў Сьцяпану ў вочы: аб чым з табою, сынок, гаварыць! Не адказаў яму на звычаёвае: "Да пабачэньня".
Сумленевiч усё-ж не паехаў у Бельск: "Ён цваны, а я сiрата?! Склiкае, аказваецца, нараду кiраўнiчых працаўнiкоў аддзелаў i ня думае ён пра тое, што гэта дае мне нагоду высьветлiць так пастаўленую iм справу на месцы. Што яму там - Сумленевiч няхай сабе валэндаецца па вакзалах-прычалах..."
Па тэлефоне Сьцяпан самазвана даў наказ бяльчанам: будзеце на нарадзе - з паперай лепш зойдзеце да мяне. Яны не зьдзiвiлiся.
- Ну, паказвайце сваю чаўпасу, - гаварыў iм Сьцяпан, калi празь дзень зьявiлiся яны ў яго. - Хвалецеся, як гэта бляхаю пакрылi клуню гаспадару.
- Вось, пане загадчык, наша дамова з гаспадаром на паслугу.
- Ён задаволены вамi?
- Ого, яшчэ як! - выскалiўся адказны ў тамашнiм аддзеле за разьвiцьцё паслугаў. - Паглядзеце, калi ласка, пратакол прыёмнай камiсii: падпiсаўся!
- Дзе?
- Во, тут, пане загадчык.
- Не, дарагi, гаспадар падкаракулiў вам не фактычнае выкананьне работы, а толькi продаж вашым аддзелам бляхi яму. Так, брацец, - адсек адказному Сьцяпан: "Занадта далiкатнiчаў я тады зь iмi. Затанцуеце вы цяпер перада мною, быццам мядзьведзi ў цыганскiм цырку". - Бляха - дэфiцытны матэрыял, i вы атрымоўваеце надзелы яе, ведаеце дзеля чаго? А вы, - ён спэцыяльна ставiў нацiск на множны лiк, - прадаеце яе людзям, адначасова прымушаючы iх пацьвярджаць нязробленае вамi як зробленае...
- Няпраўда! - умяшаўся прысутны пры размове дырэктар. - Ёсьць на тое дакуманты.
- Можаце вы iмi... падцерцiся сабе! - ускiпеў Сьцяпан.
- Вы ня верыце нам, пане загадчык?
- Нi трохi!
- На адным-жа возе едзем...
- Вось таму й бачу я вас навылет.
- Канкрэтна? - разьятрыўся на Сьцяпана дырэктар аддзелу. - Ну, канкрэтна?!
- Ага... - падаў голас той ад паслугаў. Ён ужо апамятаўся.
Сумленевiч запыкаўся. "Гляну я на iх i мяне адразу падымае. Што iм адказаць? Фармальнасьцi ў iх у поўным парадку. Як мне адступiцца назад?"
- Паеду, сам пабачу я тую клуню, - лагодна сказаў ён iм. - Далёка будзе ў Вольку?
- У Вольку?
- Але.
- Якую Вольку?
- Ну, адкуль той гаспадар, - дадаў Сьцяпан, укладваючы паперы. Аўтобусам, рэйсавым, даеду я туды?
- Ня ведаю, - заiкнуўся гэты цыбаты памочнiк дырэктара. - Хто яго ведае...
- Скажэце мне: самi вы бачылi клуню таго гаспадара ў Вольцы? - цьвёрда запытаў ён iх: "Сьцяпан, ня падай духам!" - Ну, як?
- Ну, - Сьцяпана раптам падтрымаў дырэктар i непрыхiльна заплюскаў вочкамi на свайго супрацоўнiка, быццам карцёжнiк, якому не падыйшла карта.
Адказны за разьвiццё паслугаў аддзелу ў Бельску апусьцiў галаву.
- Гэта ваш подпiс пад пратаколам? - не адступаўся ад яго Сьцяпан.
- Ага.
- I што вы падпiсалi?
- Ну, што ты падпiсаў? - падступiўся да яго й дырэктар.
Сьцяпана браў сьмех; ён сьцiскаў скiвiцы, бы праглынуўшы лiмон або кавалец квашанага агурка пасьля выпiтай чаркi.
"Начальнiка даволi вывесьцi з уласнага габiнэту i ён пачынае паводзiць сябе бяспрыкладна жаласьлiва".
Якi нiзкi ўзровень канфлiктаў у каапэратыве! Усё зводзiцца ў iх да грошай, як у прасьцяцкiм тлумачэньнi гiсторыi цывiлiзацыi.
Прыпазьнiлiся разам на гульлiвую нараду. Сьцяпана клiкалi да сябе падхмеленыя прыяцелi, ажно аглядвалiся на iх адусюль...
- Дарагiя сябры й прыяцелi! - устаў з прамовай дырэктар аднаго з аддзелаў, невядомы Сьцяпану. - Дазвольце мне выказаць сваю пераконанасьць у тым, што ня будзь нашага каханага старшынi на пасадзе старшынi, дык каапэратыўная праца ў нашым рэгiёне зусiм заняпала-б. I, вобразна кажучы, усе мы тут, як ёсьць, пайшлi-б у сьвет з жэбрамi! Правiльна гавару?
- Правiльна! - крыкнулi яму хорам прысутныя ды запляскалi ў далонi. Давай, рэж праўдай!
- Старшыня - няхай ён жыве нам сто гадоў i не памiрае! - так пакiраваў каапэратывам, што сёньня кожны з нас зможа пабудаваць сабе вiлу ды, упрыдатак, купiць аўта замежнай маркi, напрыклад, "Утурмусеў". У гэтым месцы дарэчы будзе прыгадаць нам i банальнае: умовай багацьця працаўнiкоў зьяўляецца багацьце iх кiраўнiкоў. Рыба гнiе ад галавы, кажуць. Я прапаную паправiць прымаўку: рыба расьце ад галавы!
