Стары вывеў падлiкi й, сапучы, падаў Сьцяпану запiсаны лiсток.
"Чаго ён злуецца на мяне?! - Сьцяпан падзякаваў бухгальтару й выйшаў да сябе. - Я зьнелюбiў яго не таму, што суне ён нос у не сваё. Бухгальтар экспанат часткi мяне, той, якая абурае якраз i ганьбiць..."
Ён пачуў у калiдоры:
- Добры дзень.
Сьцяпан адказаў на прывiтаньне й паглядзеў усьлед за кiмсьцi.
Ён чакаў думкi, што ўзварушыла-б яго цэлага; уяўляў нават, як гэта адбудзецца. Не здагадваўся, аднак, якi будзе зьмест пералому. Адно было яму несумненнае: зьявiцца ў iм, Сьцяпане Сумленевiчу, нешта вялiкае. Надзвычайнай важнасьцi! Зь бязьмежнай ахвярнасьцю зь яго боку, як умова падзеi. Гэтае нарадзiлася ў iм яшчэ ў час вучобы ў сярэдняй школе. У пачатковай! Аднаклясьнiкi празывалiся на Сьцяпана Котляр - так называўся аптэкар, тоўсты тып зь блiшчучымi валасамi, якi жыў у канцы Гродзенскай, у домiку зь белымi сьценамi пасярод садка. Хлопцы хадзiлi туды ў яблыкi й сьмяялiся памiж сабою, што латошаць iх перад самюткiм носам таго дзiвака, якi адвячоркамi сядзiць на ганку й чытае сабе. Аднаго разу Рыжы кiнуў сьлiўкаю ў аптэкара, але той не адагнуўся з-над кнiжкi, каб паглядзець, што здарылася; пачухаўся па карчыску дый столькi. Рыжы любiў быць экзэкутарам. З асалодаю наляскаў ён Сьцяпана па мордзе за тое, што той згадзiўся насiць вугаль i дровы ў павець ля школы, каб заслужыцца перад выхавальнiкам клясы.
Пасьля хваробы Сумленевiч пайшоў на працу пасавелым. Ён нават крыху недачуваў, што - пацьвердзiла гэтае лекарка - насоўвала дапушчэньнi аб узьнiклых ускладненьнях у арганiзьме ў вынiку вострага запаленьня лёгкiх.
- Ты зноў хварэеш, - пацiкавiўся быў Сьцяпанам цесьць. - Ну, хварэй, - i, павярнуўшыся: - Мацi, дай мне есьцi, - ён паправiў ражок пледу, якiм накрыўся Сьцяпан; усьмiхнуўся да яго вачыма. - Ляжы сабе. Будзе добра, - сказаў ён Сьцяпану, як намёк на мужчынскую тайнiцу.
Ён марудна паабедаў.
Цесьць зьявiўся дома даволi рана, але ня тое зьдзiвiла Сьцяпана, якi прызвычаiўся да позьнiх вяртаньняў старога дамоў i сакрэтных яго шэптаў (зь цешчай). Кiрыны бацькi здавалiся Сумленевiчу цiхманымi ўласьнiкамi кватэры, якую ён быццам наняў у iх. Яны - цяпер сьцямiў гэтае - самi не пыталi ў яго пра мацi й бацьку, пра радню. Iм, вiдаць, хапала таго, што ў дачкi ёсьць неблагi мужчына, не рызыкоўны, i лiчылi гэта акуратна ўладжанай патрэбай iх дарослага дзiцяцi. Калi памерла й мацi Сьцяпана, цесьць сказаў за сталом: "Якi-ж ён вам сiрата?! Сьцяпан, хiба, разьвёўся з Кiрай?" Цешча, праўда, сумелася на тое й, напэўна, нагаварыла - потым - яму непрыемнага. (Кiра нiчога ня чула, падаючы жалобнiкам закуску.)
- Хваробу трэба вылежаць! - сказаў Сьцяпану цесьць. Неўзабаве ён прынёс яму табурэтку. - Тут, на ёй, будзеш есьцi... Ты так не паддавайся бабам. Яны, каб менш работы мець, гатовы кармiць чалавека з гаршка, - ён строга загадаў падаць ежу сюды, а сам сеў побач, як бы дапiльноўваючы выкананьня сказанага iм.
Сьцяпану прапаў апэтыт. Суп ён яксьцi праглынуў; другую-ж страву ўжо не адолеў. Было яму гiдка й адначасова сьмешна. (У маленства Сьцяпан чухаў бацьку ў пяты - за тое атрымоўваў ад яго кожны раз па два злоты.)
- Дзякую вам. Я наеўся.
- Ты яшчэ ня дзякуй, еш, - старажаваў каля зяця цесьць. - Хто ня есьць, той не працуе, гэ...
- Яксьцi ня хочацца мне...
- Эх ты... - стары ўладна ўсьпёрся рукою на калена. - Колькi даюць табе, скажы, на рабоце?
- Чаго даюць?
- Грошай.
Сьцяпан сказаў.
- Няшмат, - заключыў цесьць. - Гэта, дарагi, не заробак.
- Як на пачатак - нямала, - Сьцяпан улёгся ў пасьцелi: "Мусiць, цешча пасадзiла мяне на язык". - З часам павысяць.
- Гм, павысяць... На трыста злоты. Гэта добрае паненцы, - гаварыў ён зьвяглiвым голасам. - Старшыня бярэ, дарагi, ня грошыкi, як ты, а яшчэ й падзарабляе, - стары кiнуў на Сьцяпана насьцярожлiвы позiрк, быццам сказаўшы яму лiшняе.
- Ён?!
- Ён, ня ён... Чаго вы там, скажы, не падзялiлi памiж сабою, што ўжо сварыцеся?
- Я - са старшынёю? - Сьцяпан хоць i ведаў пра сувязi цесьця ў каапэратыве, але ўсё-такi зьдзiвiўся ягонай праiнфармаванасьцю. - Хто вам гэта казаў?
- Слухай, - цесьць абмiнуў пытаньне, - ён не жадае табе зла. Ты кiнь скакаць яму да вачэй. Справядлiва табе кажу: зь iм многае магчыма. Гэта дзелавы чалавек i ты трымайся яго.
- Старшыня, хiба, уласьнiк каапэратыву, што трэба зь iм дзялiцца?! злосьць, як вiхор, скаланула Сьцяпанам. - Мяне не цiкавiць тое, кiм ён адчувае сябе. Я выдушу зь яго ўсё, што ён павiнен зрабiць дзеля агульнай карысьцi, пра тую размову Сьцяпан змаўчаў, трапна падумаўшы, што сваё абурэньне на шпiкоўскiя спробы шэфа лепш захаваць сабе: "Няма чым хвалiцца!"
- Як хочаш, - сказаў цесьць.
Якраз увайшла Кiра, засьнежаная й зь вялiзным пакункам, як здалося Сьцяпану, яблыкаў...
- Бач, Сьцяпан, што я купiла! - цешылася яна. - Пашанцавала мне: уваходжу я ў краму, ды вачом сваiм ня веру - прывезьлi апэльсiны! - Кiра паставiла высокую торбу на падлогу й выбегла ў ванны, каб там павесiць памакрэлае на ёй футра. - Зараз будуць табе, Сьцяпанка, адменныя вiтамiны... Сыцылiйскiя!
Вясёлая яна, калi ня трэба.
Цешча, усё роўна што з боязi перад дачкою, сьпешлiва пазьбiрала пасуду й узяла табурэтку; яна невыразна буркнула нешта наконт некранутага Сьцяпанам ежыва. "У гэтым доме ўсе ўсiх баяцца? - кампот Сьцяпан выпiў са смакам. Страх i падпарадкаванасьць - вось генiй натоўпу!"
Назаўтра стары зноў быў дома раней звыклага часу. Мо' цярпеў ён ад тоеных няўдачаў? Адна Кiра як бы не прыкмячала зьмены ў побыце бацькi. Яна, зрэшты, часьценька выходзiла ў горад, нязьменна прыносячы яблыкi, якiх i без таго было дома ўдосталь. Сумленевiч - усхваляваны тым, што пачуў ад цесьця - забыўся на нямiлую яму ажыўленасьць жонкi. I, празь якi-небудзь год пасьля, ня мог ён дашукацца пачаткаў свайго няшчасьця з Кiрай, пройгрышу, ад якога мужчына, як правiла, скоўзваецца ўнiз. Валiцца ён без паратунку, самагубна!..
- Вось табе я скажу, - неяк гаварыў цесьць. - Даўно ёсьць аказiя, якой ты ня бачыш. Так, во... Па шчырасьцi кажучы, у цябе магла-б быць другая выплата, куды большая ад штатнай, во!..
- Якiм цудам?
- Ля каапэратыву круцяцца замежныя кантрагэнты. Яны прыстойна плацяць за тое, што iм патрэбна.
- Пацiху?
- Дурань ты, - сказаў цесьць. - Замежнiкi даюць зарабiць у вадпаведнасьцi з усiмi трохсотпяцiдзесяцьцю прадметнымi законамi нашай дзяржавы. Нiчога нелегальнага там няма.
- I старшыня карыстаецца гэтым?
Ён адказаў Сьцяпану не адразу:
- А карыстаецца, карыстаецца... Улады ня супраць таго, каб чалавек багацеў з працы ўласных рук. У тым, што хтосьцi мае проста мiльёны ў вашчаднай касе, няма злачынства.
- Ого, калi гэта старшыня пасьпеў гэтулькi награбцi, - Сьцяпан не сказаў цесьцю: "Вы каля судоў круцiцеся, я веру вам". - Што-ж, малайчына!
- А ты ня сьмейся зь яго. Я з табою - усур'ёз...
- Што вы мне прапануеце?
- Я ўжо казаў табе.
- Зарабляць мне са старшынёй? Чаму-б не, але пра гэта я першы раз чую, ад вас, - адказаў Сьцяпан у дэкляматарскiм тоне. - Мой шэф, калi што й гаварыў мне, дык толькi адны паскудзтвы, ажно сорамна паўтараць iх. Ён ня мае намеру ашчасьлiўляць мяне дабрабытам, а я ня маю намеру напрошвацца яму ў супольнiкi.
- Скандалiш зь iм i чакаеш ад яго прыхiльнасьцi?
- Ага, ён ужо паскардзiўся на мяне перад вамi, - Сьцяпан: "Стары, урэшце, ускiпiць!" - Прызнаюся, што мне прыемна гэта пачуць. Не такi ён моцны начальнiк, значыць, на якога выглядае.
- Хэ-хэ-хэ, сказаў, што ведаў... Ён цябе, браток, бы муху тую, узяў-бы ды - хрусь! - расьцiснуў, хэ-хэ-хэ... Бачу, што ня надта разумееш ты, на якiм сьвеце жывеш.
- Сьвет - гэта гiганцкiя аб'яднаньнi зладзеяў ды каапэратывы камбiнатараў? Я - у вадным зь iх? I не дарос я да рэчаiснасьцi? Да таго, каб брыняць капiталам, на нiшто не зважаючы? - Застуда, падумалася Сьцяпану, несумненна спараджае ў мяне рэфлексы дзiцяцi, якому перашкаджаюць у гульнi.
- Ай, пра што мне з табою гаварыць, - цесьць, сканфужаны, налiўся крывёю. Выходзячы ад Сьцяпана, ён бразнуў дзьвярыма.
Садоваю праехаў грузавiк, енклiва скавычучы маторам. За беларускiмi могiлкамi засноўваўся квартал асабнякоў, i гэта туды кiравалiся транспарты з будаўнiчымi матэрыяламi, паўфабрыкамi. Быццам малатарня ў прыгарадным загуменьнi, ляскатала там бэтонамяшалка.
Будавалi асабнякi каапэратыўныя брыгады. Заказчык абавязваўся забясьпечыць iм пастаўку цэглы, цыманту, вапны, пяску, што было няпростай справай (апрача пяску). Кожны зь iх мазгаваў самым фантастычным чынам. Яны зыходзiлiся ранiцай у каапэратыў, стаялi ў калiдоры, галасьлiвiлi, жыва перадаючы сабе навiны; падобныя да неспрактыкаваных жабракоў, да пачынаючых курваў. Калi iх галасы пераўтваралiся ва ўсеагульны шум, каля дзевятай гадзiны, Сьцяпанава сакратарка прыадчыняла дзьверы ў калiдор i ўцiхамiрвала: "Панове! Перашкаджаеце працаваць!" Цiхлi яны, як пралётны градапад, сям-там яшчэ пакрапiўшы рэплiкай.
Заказчыкi прыходзiлi ў будынак каапэратыву, каб сустрэцца з брыгадзiрамi, што з раньня афармлялi нарыхтоўчую дакумэнтацыю ў ваддзеле паслугаў i разьвiцьця.
Пра гэтае сумнае вiдовiшча Сьцяпан аднойчы расказаў Кiры. Яна выслухала яго, пазяхнула: "Ой, прабач мне, Сьцёпа. У маiм арганiзьме, вiдаць, замала магнэзii", - вытлумачыла яна дзесьцi прачытаным.
