- Яно ўсё можа быць. Хваробы не разьбіраюць, хто п’е, хто курыць.
- Хваробы не разьбіраюць, а чалавек павінен разьбіраць. Кожны чалавек. Тым больш - савецкі.
Я ня ведаў, як далей працягваць размову, тым больш у гэткім, зада- дзеным ім тоне. I сказаў, можа трошкі правакуючы:
- Ну, Карпюк, здаецца, савецкі чалавек. I партызан, і паранены. А што з партыі выключалі, дык аднавілі ж.
- Аднавілі. Не было каму разьбірацца. Усё на хапок, абы для галачкі. Такое наша партыйнае кіраўніцтва.
- Хіба не разьбіраліся?
- Разьбіраліся... Вось ты мне скажы, чаму гэта ён усё жыцьцё ішоў уніз. Можа, па сьпіралі, але ўніз. А яму ж давяралі. Адразу пасьля інстытута паслалі ў Сапоцкінскі раён загадваць райана. Вялікая пасада. Дарэчы, я таксама быў там. Ну можа крыху пазьней за Карпюка, як яго ўжо адтуль папрасілі. Я прыехаў туды маленькім чалавекам, старшым сяржантам, танкістам. Але я рабіў, я чэсна ваяваў з бандытамі. А Сапоцкінскі раён, учці, тады быў самы бандыцкі... А я там атрымаў першую афіцэрскую зорачку...
- Чэкісцкую?
- Чэкісцкую, да. Улетку мяне ўжо ўзялі ва ўпраўленьне. А ён здрадзіў. Ён пачаў скардзіцца, пісаць у Менск, і яго адкамандзіравалі дырэктарам школы ў Ваўкавыск.
- Але няўжо здрадзіў? Ён жа пісаў, што ня мог пагадзіцца з метадамі калектывізацыі, - сказаў я. Па праўдзе, я пачаў ужо шкадаваць, што ўлез з гэтым чалавекам у размову, якая, адчуваў, прынясе мне мала задаваль- неньня. Але не хацелася і прыпыняць размову, тым болей, што ў ім штось набалела і карцела вырвацца.
Між тым у сталоўку ўжо ішлі людзі - па адным і групкамі; мы таксама паціху шпацыравалі да яе ганку.
- Пры чым тут метады! - пачаў прыкметна нерваваць чалавек. - Метады, як і ўсюды. Як і раней, вядома, бальшавіцкія метады. Кулакам не спрыялі. З кулакамі паступалі жорстка - тое праўда. Але бедната была за нас. Вот тут сабака і зарыта - за каго быў Карпюк? Хаця ладна, калі хочаш - пасьля ужына пагуляем.
- Добра. Пагуляем, - пагадзіўся я.
Пасьля вячэры, як я сышоў з ганку сталовай, ён ужо чакаў мяне трохі зводдаль ад уваходу, Надвор’е было цудоўнае, першыя цёплыя дні лета, сонца ўжо закацілася за бор, на бярозах паблізу не варухалася ніводнае лісьцейка, так было ціха. Некаторыя з санаторыя пабрылі па дарожцы ў бок шашы, а мы завярнулі па-над сьцяной бору да недалёкай рэчкі.
- Толькі я хацеў папярэдзіць, - ціхмана зазначыў чалавек. - Тое, што я расказваю, не для перадачы. Ты разумеет?
- Ды ўжо ж, - сказаў я.
- Цябе як завуць?
Я назваў сваё імя і прозьвішча, сказаў, што працую ў газеце. Чалавек паморшчыўся сваім даволі абвялым тварам.
- Не люблю журналістаў.
- Ну што ж... Журналісты таксама розныя.
- Мяне можаш называць Мікалаем Іванавічам.
- Добра, - пакорліва сказаў я, у душы, аднак, усумніўшыся, ці сапраўды ён той, кім назваўся. Але, можа, гэта ў іх так прынята, у чэкістаў. Як, скажам, у журналістаў - заведзена падпісвацца псеўданімам. Хаця мне ўсё роўна, хто ён - хай будзе Мікалай Іванавіч.
- Дык вось Карпюк, - сказаў Мікалай Іванавіч і, прыпыніўшыся, азірнуўся. Ззаду за намі нікога блізка не было, і мы пайшлі далей. - Ён жа як трапіў у нашае поле зроку. Усё праз сваю дурасьць. Ужо будучы дырэктарам школы пад Ваўкавыскам, напісаў у ЦК КПСС пісьмо, што ў Беларусі няправільна праводзяцца нарыхтоўкі хлеба. Што дужа сьпяшаюцца з выкананьнем плана, ад таго страты.
- Дык праўда ж, - сказаў я.
Мікалай Іванавіч аж прыпыніўся, акінуў мяне дакорлівым позіркам, але не сказаў нічога на маю заўвагу.
- Ён думаў - адкрывае Амерыку. Быццам у Маскве, у ЦК невядома, ад чаго і чаму страты. Знайшоўся адзін такі разумны ў Беларусі - настаўнік Карпюк. Адтуль, відаць, накруцілі хваста Першаму ў Менску, і той выклікае Карпюка. А гэты дурань рады - думае, заслужыў падзяку ці нават павышэньне. Паехаў, прапусьцілі ў кабінет, ну ён і прэцца па дарожцы, выставіўшы руку. А Першы рукі за сьпіну, бровы ссунуў і адразу яму ва ўпор пытаньне: “Вы колькі год працуеце на англа-амерыканскі імперыялізм?” Во тут Карпюк і зьвяў. Забэкаў, замэкаў, а нічога растлумачыць ня можа. Не валодае тэмай... Так пасьля і адзначылі ў дакументах. А Карпюка - з дырэктарства прэч, хадзіў без работы, пасьля ўладкаваўся лабарантам у педінстытут. Во тады, мусіць, і пачаў пісаць сваю “Дануту”. А што - часу багата, крыўда душу точыць, самы раз узяцца за пісацельства.
- Але “Данута” не пра той час. Там - даваенная Польшча.
- Гэта няважна, што Полышча. Але відаць скіраванасьць. Мы накіроўвалі да сьпецыялістаў - не тады, праўда, пасьля. Сьпецыялісты з Акадэміі навук далі заключэньне, што антысавецкасьць аўтара адчуваецца.
- Так і напісалі? Сьпецыялісты? Літаратураведы? Цікава, а хто канкрэтна?
- Так я табе і скажу, - прыжмурыў вочы Мікалай Іванавіч. - Ды я і сам ня ведаю. Падпісана - псеўданімамі.
Бог ты мой, думаў я. Гэтая невялічкая аповесьць Карпюка, як я памятаў, была тады даволі цёпла сустрэта ў пісьменьніцкім друку, яе хвалілі ў рэцэнзіях. Карпюка неўзабаве прынялі ў СП, можа ўпершыню ён адчуў сябе на кані і нават прыбіў на дзьвярах кватэры медную таблічку “Аляксей Карпюк, пісьменьнік”. А гэтыя, глядзі ты, - праводзілі сваю эксьпертызу. I дзе! У Інстытуце літаратуры Акадэміі навук. Ці, можа, у іх сваіх “літаратураведаў” у штацкім бракавала?
- I вось тут паявілася праблема: зверху патрабуюць справаздачы, ну дадзеных, матэрыялы распрацоўкі, а ў нас тых распрацовак - кот наплакаў. Уся справа, ведаеш, што гэты тып на адным месцы сядзеў нядоўга. Усё лётаў, лятун сапраўдны, чэснае слова. Толькі нашыя аператыўнікі яго абсадзяць, ну, агентамі, так сказаць, асьведамляльнікамі, а ён ужо зьехаў. Або звольніўся. Што ўжо само па сабе падазрона - чаго гэта?
- Але ж яго звальнялі, - сказаў я. - Як жа было яму ня лётаць.
- Не заўжды звальнялі. Ён і сам умеў звальняцца. З рэдакцыі, напрык- лад. Толькі там харошага хлопца да яго падсадзілі, беларуса-заходніка, таксама пачынаў нешта пісаць - звольніўся. Паступіў у “Інтурыст”. Мы як даведаліся, аж млосна стала, начальнік вымову тром супрацоўнікам уляпіў.
- Але завошта?
- Як завошта? Гэта ж прамы шлях - за мяжу. Ён, знаеш, такі шлях і падбіраў, каб пісаць і свае пісакі туды перапраўляць прамым ходам. Ды яшчэ некаторых туды уцягнуць. Тут ужо арганізацыяй запахла...
- Да, - сказаў я, ня дужа, аднак, разумеючы логіку гэтага чалавека. Затое чалавек, мабыць, выдатна разумеў сваю логіку.
- Во тут на Карпюка паявіўся яшчэ адзін пісака, во цяперашні народны Васіль Быкаў. Але пра гэта я раскажу пасьля. Вунь ідзе дзядок з кульбай, бачыш? Мне трэба зь ім паздароўкацца.
Наперадзе сапраўды паявіўся дзядок з кіёчкам, у цёмным гарнітуры пры гальштуку, ён, аднак, дробненька і жвава тупаў дарожкай, - ужо згледзеўшы нас, пачаў пільней узірацца праз акуляры. Каб не замінаць ім, я павярнуў назад.
Наступны дзень выдаўся дажджлівы, зраніцы ліў дождж, але пад абед перастаў, па небе плылі непрыемныя, зусім асеньнія хмары. Я сядзеў адзін у сваёй двойцы і думаў над учарашняй размовай. Усё ж тое было ня толькі цікава, а і дужа важна, нічога падобнага мне чуць не даводзілася. I я думаў, ці не запісаць тое, можа б калі прыгадзілася, бо спадзявацца на памяць я ня дужа хацеў, мая памяць увогуле была дзіравая. Працуючы ў газеце, усё, бывала, браў у блакноцік. Калі гутарыў з калгаснымі кадрамі, было шмат лічбаў, прозьвішчаў - усё ў блакноцік. Тое здорава памагала заўжды, давала магчымасьць пазьбегнуць памылак. А неяк нават атрымаў апраўданьне праз суд - гэта калі адзін калгасны сьпецыяліст хацеў узяць на пушку. Сказаў, а пасьля адмовіўся. Але ў мяне ўсё было дакладна запісана.
У той дзень зранку напарнік мой, таксама малады хлопец з Талачынскага выканкама, зьехаў аўтобусам у горад, і я наважыўся. Прысеў ля стала і пачаў што-нішто накідваць у блакнот з пачутага ўчора пра Карпюка. Толькі напісаў паўстаронкі, у дзверы ціха стукнулі два разы, і на парозе з’явіўся Мікалай Іванавіч. Ён быў у даўгой зялёнай афіцэрскай накідцы.
- Што вы тут сядзіце, пойдзем пройдземся, - пачаў ён нейкім незадаволеным голасам. I, мусіць, згледзеўшы мой блакнот у руках, ціха засьцярожліва мовіў: - Што пішаце? Можа, мой расповед запісваеце? Ні ў якім разе. Я забараняю.
- Ды не, - сказаў я, сумеўшыся. - Тут я па матэрыялах санаторыя...
- Санаторыя? Мусіць, знайшлі недахопы? Ваш брат на гэта мастак. Хлебам яго не кармі - дай недахопы.
- Што ж, тым кормімся, - працытаваў я класіка журналістыкі. Мы выйшлі ў двор, дзе нас адразу падхапіў сьвежы напірысты вецер з-за вугла - увогуле надвор’е было не для пагулянак. Тым болей, што, сьпяшаючыся, я не надзеў нічога на свой новы пінжак.
- Можа, у пакоі лепш? - сказаў я. - Я там адзін.
- Не, - цьвёрда сказаў Мікалай Іванавіч. - У пакоі не гадзіцца.
Мы прайшлі ў хвоі, там стала трохі зацішней. Мой спадарожнік хмурыў нездаровы, з мяшкамі пад вачмі твар.
- Прыроды, пагоды ня трэба баяцца. Я, знаеце, як рабіў аператыўнікам і намокнуў, і намёрзся. Усяго было. Асабліва ў барацьбе з бандытызмам... Прыходзілася адзін на адзін на лясной трапе. Хто раней стрэльне, той і пераможа. Цераз труп пераступіш і - далей. Во такая была наша служба.
