“Але ж хто вы такі, - думаў я, - каб даваць гэткага кшталту ўрокі? Вы што - выдатны пісьменьнік, прафесар, акадэмік? Ці нават адказны работнік ЦК? Хто вам даў такое права? Тым болей заезджаму расейцу, чэкісту, што прыехаў сюды, каб змагацца з бандытызмам у Сапоцкінскім раёне. А дайшоў да таго, што ўзяў за абавязак выхоўваць беларускіх пісьменьнікаў”.
- Прабачце, а вы - таксама літаратар? - нясьмела папытаўся я.
- Я не літаратар, - амаль прастадушна адказаў Мікалай Іванавіч. - Але я чэкіст. Зноў жа, я - кандыдат навук.
- Якіх навук?
- Ну, юрыдычных. Думаеш, гэта мала? Гэта вельмі нават нямала. Бо я працаваў і вучыўся. Партыя вучыла.
- Зразумела, - сказаў, каб спыніць гэты паваротак у размове, які яўна не падабаўся Мікалаю Іванавічу.
- Учціце, я ў антысавецкай скіраванасьці гэтых іх аповесьцяў разьбіраўся лепш за некаторых рэдактараў, хоць бы і пісьменьнікаў. Я ўсё нутром адчуваў, бо нутро меў чэкісцкае. А тыя рэдактары па пяць разоў чыталі і нічога ня бачылі. Бо самі былі такія ж.
- Якія?
- Нацыяналісты, во якія! Вазьміце тую ж гісторыю з аповесьцю Кулакоўскага. Партыя яго паставіла рэдактарам, каб ён правільна ацэньваў чужыя творы. Але як ён мог іх правільна ацэньваць, калі сам напісаў заганны, ачарніцельскі твор.
- Гэта “Дабрасельцы”?
- “Дабрасельцы”, а што ж! Зганьбіў, збэсьціў усё на сьвеце. Усе планы і дасягненьні партыі ў галіне сельскай гаспадаркі. Як ужо разгарэўся скандал, тады яны да нас, што ёсьць па Кулакоўскаму? Каб прыняць меры. А ў нас па Кулакоўскаму нічога, не пасьпелі, не прадбачылі. Дык ужо па Карпюку ці Быкаву мы стараліся мець, што трэба, і што трэба прадбачыць.
Так мы ў той дзень і хадзілі ўзад-уперад у хвойніку, ніхто нам не перашкаджаў, знаёмых Мікалая Іванавіча тут, здаецца, было няшмат. Даходзілі ў адзін канец - да будынку, спыняліся, трохі стаялі і паварочвалі назад.
Мікалай Іванавіч, падобна, быў ахвочы паспавядацца. А я стараўся як мага больш запомніць, бо наважыўся пасьля ўсё запісаць.
- Увогуле мы прадбачылі, шкада - да нас не заўжды прыслухоўваліся. Хаця мы рэгулярна сігналілі ў інстанцыі. Ды во ў Менску паявіўся яшчэ адзін разумнік, кандыдат навук Адамовіч. Гэты выступаў на пісьменьніцкім зьездзе і збэсьціў нашых лепшых пісьменьнікаў, на якіх было столькі надзей. Я маю на ўвазе Хадкевіча, Карпава, некаторых з маладых. А во Быкава ён ухваліў. Як у таго паявілася ягоная “Трэцяя ракета”, Адамовіч прабіў яе на кінастудыю, там пачалі здымаць фільм. Фільм, праўда, ня ўдаўся, але ў пачаткоўца Быкава, здаецца, закружылася галава. Ён сабе ўвабразіў чорт ведае што. Тут, трэба сказаць, і ў нас адбыліся некаторыя зьмены, пайшоў на заслужаны адпачынак старшыня камітэта, вопытны, заслужаны чэкіст, з Менску прыслалі новага. Новая мятла, як вядома, па-новаму мяце, але не заўжды ў той бок. А тут яшчэ Хрушчоў, гэты Мікіта, пачаў таптаць органы пад выглядам барацьбы з незаконнымі рэпрэсіямі. Быкаў усё капаўся ў вайне, сучаснасьці не чапаў. Ну, мы трохі і супакоіліся. Пацяралі бдзіцельнасьць! Увогуле мудрыя партыйныя кіраўнікі даўно ставілі пытаньне, каб кантраляваць пісьменьніка на стадыі стварэньня твору, а не пасьля яго надрукаваньня. Мудрая мера! Колькі б яна прадухіліла няўдач, скандалаў, а то і прамога шкодніцтва. Але не, не паслухаліся таго, ну і атрымалі.
У 65-м у “Маладосьці” паявілася аповесьць Быкава “Мёртвым не баліць”. Рэдактарам быў паэт Пімен Панчанка. Трэба сказаць, у нашых колах ён быў чалавек вельмі ненадзейны. І па часьці паэзіі і як рэдактар. Мы ня раз ставілі пытаньне, каб яго замяніць. Але нам пярэчылі. У Маскве “Юность” узначальвае вопытны, аўтарытэтны рэдактар, а яна вунь што друкуе! Еўтушэнку друкуе. А Панчанка Еўтушэнку не друкуе - дык што, і ён лепшы за таго маскоўскага? Дзіўная логіка, нічога ня скажаш. Мы як прачыталі гэтую аповесьць Быкава, дык адразу схапіліся за галаву - да чаго дайшоў! Ужо замахнуўся на органы. Раней усё пляжыў, але радавых, ну, некаторых начальнікаў - малога рангу. А тут - асабіста, сьмершаўца! Хаця і хітра замаскаваў яго пад штабнога афіцэра. Мы ўсё прааналізавалі, аформілі, данесьлі па інстанцыі. Чакаем. I нічога. Ні з Менска, ні з Масквы. Думаем, ну, павінны ж адрэагаваць, пасьнімаць з работы - і рэдактараў, і ў ЦК, а, можа, і нашым некаторым дастанецца. Але ідзе час, мёртвая ціша. Аслупянелі яны там, ці што? Аказваецца, не, не аслупянелі, але ніхто ня хоча браць на сябе адказнасьць.
Так цягнулася аж да зімы, і во навіна - аказваецца, гэты, з дазволу сказаць, твор, рыхтуецца да друку ў “Новом мире”, які ўзначальвае хрушчоўскі любімчык Твардоўскі. Тут ужо запахла драмай на ўсю вуліцу, і мы ў Гродні вырашылі залегчы на дно. Хай! Мы сваё зрабілі, прасігналілі, нас не паслухалі, хай адказваюць.
Ад публікатара. Гэта, здаецца, праўда, на той час, як “Новый мир” узяўся рыхтаваць аповесьць і аж да яе поўнай публікацыі ў Беларусі ніякіх прыкметных зрухаў супраць не адчувалася.
Аповесьць пераклаў Міхаіл Гарбачоў, маскоўскі перакладчык, сакратар Саюза пісьменьнікаў СССР, наш зямляк - родам з Сеньненскага раёна. Да таго ён ужо перакладаў на расейскую мову “Трэцюю ракету”, праз якую пасварыўся з Іванам Мележам, бо тым самым на пару месяцаў затрымаў пераклад ягонай эпапеі “Людзі на балоце”. Патрабавальны Мележ забраў у яго раман і аддаў на пераклад іншаму перакладчыку - Д. Кавалёву. Сьпярша ў планах Гарбачова быў часопіс “Юность”, дзе на той час друкаваліся самыя сьмелыя аўтары - В. Аксёнаў, А. Гладзілін і інш. Але “Юность” аповесьць не ўзяла - хітры Б. Палявой уцяміў, што тое значыць. Уцямілі, канешне, і ў “Новом мире”, але тое іх не спыніла, і аўтар атрымаў ад намесьніка галоўнага рэдактара А. Кандратовіча тэлеграму, што аповесьць будуць рыхтаваць да друку. Напачатку восені 1965 года я першы раз паехаў за мяжу на кангрэс “Комэса”ў Рым, у групе савецкіх пісьменьнікаў быў і А. Твардоўскі, з якім я там пазнаёміўся. Ён сказаў, што ўжо прачытаў аповесьць, не з усім там згодны, але друкаваць будзе. Неўзабаве мяне паклікалі ў Маскву, дзе пасялілі ў цудоўным гатэлі “Савецкі”, рэдакцыя прымацавала вопытнага рэдактара Асю Берзер, з якой я і пачаў працаваць. Працы было багата - і па стылі, і ня толькі па стылі. Пераклад, у якім захавалася нямала беларусізмаў, рэдакцыю не задаволіў, відаць, не задаволіла і асоба перакладчыка, што паставіла мяне ў далікатнае становішча перад ім. Загадчык аддзела прама сказаў, што з Гарбачовым яны супрацоўнічаць ня будуць, будуць толькі проста з аўтарам. Гарбачоў, канешне, пакрыўдзіўся, але нічога зрабіць ня мог - рукапіс аповесьці ўжо быў у друкарні.
- Вы не сьпяшаецеся? - запытаў Мікалай Іванавіч, як мы ў чарговы раз прыпыніліся на дарожцы. Час ужо набліжаўся да абеду, але мне было цікава, і я сказаў, што не.
- Падзеі далей разьвіваліся так. Я сказаў бы, даволі драматычна. Зімой пачаў працаваць зьезд партыі, на якім выразна азначылася паваротка да новай палітыкі ў галіне ідэалогіі. Хрушчоў, як вядома, наламаў дроў, трэба было іх прыбіраць. Асабліва па лініі адносінаў да Сталіна і да органаў. Таго, што склалася пад канец яго цараваньня, нельга было трываць, лінію трэба было выпростваць. Але тут паўстала перашкода: група маскоўскіх інтэлігентаў напісала ў ЦК, Брэжневу, заяву, дзе пратэставала супраць быццам бы вяртаньня палітыкі да сталінізму. Трэба зазначыць, кіраўніцтва ЦК, Суслаў, а можа, і Брэжнеў не праявілі прынцыповасьці, прамарудзілі, пачалі вагацца. У такіх варунках ідзе зьезд. I тут паяўляецца першы нумар “Нового мира” з аповесьцю Быкава, у якой на матэрыяле вайны бэсьцяцца органы. Увогуле гэта быў акт сабатажу ў адносінах да палітыкі партыі - ня меней. Трэба ім аддаць належнае - у Маскве тое зразумелі адразу ж, і адразу прынялі меры. Найперш - публіцыстычныя. Газета Цэнтральнага Камітэта “Правда”, якую, дарэчы, на той час рэдагаваў наш зямляк таварыш Зімянін, выступіла з артыкулам, у якім у пух і прах разграміла заганную аповесьць.
Ад публікатара. Наконт “пуха і пяра” Мікалай Іванавіч дапускае перабольшаньне, на той час яны ўмелі тое рабіць знешне нават тактоўна, не патрабуючы вышэйшай меры для аўтара, як гэта было ў трыциатыя гады. Заганнасьць твора выяўлялася у мастацка-ідэйнай няўдачы, у прыніжэньні прынцыпаў партыйнасьці і народнасьці. Напрыканцы артыкула нават падносілася салодкая пілюля - прызнаньне таленту аўтара пры бесталанным творы. Адметна, што пры галоўным рэдактары “Правды” земляку Зімяніне аўтар таксама быў зямляк - беларус, слухач Акадэміі Грамадскіх навук В. Сеўрук, і гэтая рэцэнзія стала для яго першым прыступкам у яго затым бліскучай кар’еры на ніве ўдушэньня савецкай літаратуры і, асабіста, аўтара-земляка Быкава...
(На гэтым рукапіс заканчваецца.)
Неабходны каментар ад рэдакцыі
Гэты рукапіс перадала “Дзеяслову” Ірына Міхайлаўна Быкава колькі гадоў таму. Быў ён без назвы, на ім чыёйсьці рукой, мажліва, і самога Быкава, была толькі пазначаная дата: “89 г.”. Расповед у тэксце вёўся ад “я” героя, прычым вельмі шчыра, асабіста, і можна было падумаць, што гэта быў першы падыход Васіля Уладзіміравіча да напісаньня біяграфічных успамінаў, якія сталі потым кнігай “Доўгая дарога дадому”. I сапраўды, быў такі выпадак у жыцці Васіля Уладзіміравіча, калі пасля хваробы ён далечваўся ў адным з санаторыяў. А значыць, магла адбыцца і такая сустрэча. Але сумненні ўзніклі пасля вось гэтых словаў:
