- Не, не швагер. I не настаў яшчэ той час, калi ўсякiя бадзягi няшчасныя вучыць нас тут будуць.
- Браць па паўдаляра вы i самi ўмееце, гэтаму вучыць вас не трэба. Але з якой пары мы папалi ў бадзягi? Нiхто ў вас тут нiчога не просiць. Значыць, усе мы бадзягi? Мы ж не клянчым у вас грошай i не просiмся на начлег.
Людзi на ганку i каля яго замерлi ў напружаным маўчаннi. На iх тварах не адбiвалася нiчога, але вочы, зацененыя палямi капелюшоў, крадком пазiралi ўгору, на гаспадара.
Бацька буркнуў:
- Перастань, Том.
- Добра, перастану.
Мужчыны, што сядзелi на прыступках i стаялi вакол высокага ганка, маўчалi. Вочы iх паблiсквалi, адбiваючы святло бензiнавага лiхтара. У яго яркiх промнях рысы iх твараў былi рэзка акрэсленыя. Людзi застылi ў нерухомасцi, толькi позiркi iх пераходзiлi то на гаспадара, то на Тома, але твары iх былi непранiкальныя i абыякавыя. Начны матылёк наляцеў на лiхтар, разбiўся i ўпаў у цемру.
У адной палатцы жаласна заплакала дзiця, i мяккi жаночы голас пачаў супакойваць яго, потым цiха зацягнуў калыханку: "Цябе любiць наш гасподзь уначы. Спi, заснi. Беражэ цябе гасподзь уначы, спi, заснi".
Лiхтар на ганку шыпеў. Гаспадар запусцiў руку ў выраз кашулi i пачухаў зарослыя сiвымi валасамi грудзi. Ён увесь насцярожыўся ў прадчуваннi сваркi. Прыглядаўся да людзей, што яго абкружалi, узiраўся ў iхнiя твары. Але людзi застылi ў нерухомасцi.
Том доўга маўчаў. Потым паволi падняў свае цёмныя вочы на гаспадара.
- Скандалiць я не збiраюся, - сказаў ён. - Калi цябе абзываюць бадзягам, цяжка сцярпець. Я не баюся, - дадаў ён цiха. - Кулакоў не пашкадую нi на вас, нi на шэрыфскага памагатага - пабачым яшчэ, хто каго. Толькi якая ад гэтага карысць?
Людзi заварушылiся, перамянiлi позы, iх вочы, паблiскваючы, паволi ўзнялiся, скiравалiся на гаспадара, сочачы за яго губамi. Гаспадар асмялеў. Ён адчуваў, што перамог, але не дастаткова для таго, каб перайсцi ў наступленне.
- Няўжо ў цябе пяцiдзесяцi цэнтаў няма? - запытаўся ён.
- Ёсць. Але яны мне яшчэ спатрэбяцца. Я не буду трацiць iх на начлег.
- На пражытак трэба ўсiм зарабляць.
- Правiльна. Толькi лепш так зарабляць, каб не забiраць яго ў другiх.
Людзi зноў перамянiлi паставы. Бацька сказаў:
- Мы паедзем заўтра раным-рана. Паслухайце, мiстэр, мы ж вам заплацiлi. Хлапец гэты з нашай сям'i. Дазвольце яму застацца. Мы ж заплацiлi.
- Пяцьдзесят цэнтаў з машыны, - сказаў гаспадар. - Гэтак кожны зробiць пакiне машыну за варотамi, а сам будзе карыстацца ўсiм бясплатна.
Том сказаў:
- Мы далей паедзем. Ранiцай стрэнемся. Будзем вас чакаць. Эл няхай застаецца, а мы возьмем з сабой дзядзьку Джона. - Ён глянуў на гаспадара: Гэтак згодны?
Гаспадар iмгненна прыняў рашэнне, пайшоў на ўступку:
- Калi застанецца столькi чалавек, за колькi заплачана, дык згодзен.
Том выняў з кiшэнi капшук, якi паспеў ужо ператварыцца ў пакамечаны, зашмальцаваны мяшэчак з адсырэлым тытунёвым пылам на дне. Ён скруцiў тонкую цыгарку i шпурнуў капшук убок.
- Мы хутка паедзем, - сказаў ён.
Бацька загаварыў, нi да кога з прысутных не звяртаючыся асабiста:
- Нялёгка вось так сарвацца з месца. У нас быў дом, гаспадарка. Мы не галота бяздомная. Мы жылi на сваёй ферме, пакуль нас трактарамi не прагналi.
Хударлявы малады чалавек з выгаралымi да жаўцiзны брывамi паволi павярнуў да яго галаву:
- Баваўнаробы?
- Так, здольнiкi. Раней самi былi гаспадарамi.
Малады чалавек адвярнуўся ад яго.
- Мы таксама, - прамовiў ён.
- Добра хоць, што нядоўга ўжо засталося цярпець, - сказаў бацька. Прыедзем на Захад - будзем працаваць, займеем зямельку з вадой.
Каля самага ганка стаяў чалавек у падранай адзежы. Чорны пiнжак звiсаў лахманамi, штаны на каленях былi працёртыя да дзiрак. На твары ў яго, там, дзе пыл змяшаўся з потам, былi брудныя палосы. Ён матнуў галавой у бок бацькi:
- У вас, вiдаць, прыхаваны невялiчкi глечык з грашыма.
- Не, грошай у нас зусiм мала, - сказаў бацька. - Але нас шмат, i ўсе мы працавiтыя. Добра заробiм, i ўсе грошы пойдуць у агульны кацёл. Зажывём.
Чалавек у лахманах выслухаў бацьку, шырока расплюшчыўшы вочы, i раптам засмяяўся, потым смех яго перайшоў у вiсклiвае хiхiканне. Усе павярнулi да яго галовы. Хiхiкаючы, ён пачаў захлiпацца i закашляўся. Калi ён нарэшце адолеў прыступ кашлю, вочы ў яго былi чырвоныя, на iх выступiлi слёзы.
- Ты думаеш, там... а божухна! - ён зноў захiхiкаў. - Ты думаеш, там табе... будуць добра плацiць... ой, смех! - I, перастаўшы смяяцца, iранiчна сказаў: - На збор, можа, пойдзеце апельсiнаў? Грушы, можа, будзеце збiраць?
Бацька з годнасцю адказаў:
- Будзем рабiць тое, што нам прапануюць. У iх там работы шмат.
Чалавек у лахманах цiхенька рагатнуў. Том з раздражненнем павярнуўся да яго.
- А што тут такога смешнага?
Абадранец сцяў губы i панура ўтаропiўся на маснiцы ганка.
- Вы, няйначай, у Калiфорнiю едзеце?
- Я табе сам гэта сказаў, - адказаў бацька. - Падумаеш, якi здагадлiвы знайшоўся!
Абадранец паволi прагаварыў:
- А я... я вяртаюся адтуль. Пабыў ужо там.
Твары людзей iмгненна павярнулiся да яго. Усе напружана чакалi. Лiхтар на ганку перастаў шыпець i цiха пыхкнуў. Гаспадар апусцiў пярэднiя ножкi крэсла на падлогу, падняўся, падпампаваў лiхтар, i той зноў гучна i тонка зашыпеў. Гаспадар вярнуўся на месца, але ўжо не адкiнуўся да сцяны. Чалавек у лахманах абвёў позiркам твары людзей.
- Еду назад памiраць галоднай смерцю. Лепш ужо адразу з голаду памерцi.
Бацька сказаў:
- Што ты вярзеш? У мяне вось рэкламны лiсток ёсць - там пра добрыя заробкi пiшацца, а надоечы я i ў газеце чытаў: iм зборшчыкi фруктаў патрэбныя.
Абадранец павярнуўся да бацькi:
- А ў цябе ёсць куды вярнуцца?
- Няма. Нас сагналi з зямлi. Прайшлiся трактарамi аж да самага дома.
- Назад, значыць, не павернеш?
- Вядома, не.
- Тады не буду цябе расстройваць.
- А ты мяне i не расстроiш. У мяне лiсток ёсць, там сказана, што людзi патрэбны. Дарэмна ж не будуць пiсаць такiя лiсткi. Яны вялiкiх грошай каштуюць. Iх не друкавалi б, каб не было патрэбы ў людзях.
- Не буду цябе расстройваць.
Бацька сярдзiта сказаў:
- Дурасць нейкую ляпнуў, а адрачыся не хочаш. У лiстку ж ясна напiсана: людзi патрэбныя. А ты на смех мяне падымаеш, кажаш: не, не патрэбныя. Хто ж з нас iлжэ?
Абадранец паглядзеў у сярдзiтыя вочы бацькi, i позiрк яго пахмурнеў.
- У лiстку ўсё правiльна, - сказаў ён. - Людзi патрэбныя.
- Якога ж ты чорта бударажыш нас сваiм смехам?
- Бо вы не ведаеце, якiя iм людзi патрэбныя.
- Куды ты хiлiш?
Сабраўшыся з духам, абадранец сказаў:
- Слухай, колькi iм там чалавек трэба?
- Восемсот напiсана, а гэта ж толькi ў адным маленькiм месцы.
- Аранжавы такi лiсток?
- Аранжавы.
- Там i прозвiшча стаiць... такi i такi агент па найме?
Бацька палез у кiшэню i выцягнуў з яе складзены папалам лiсток.
- Правiльна. Адкуль ты ведаеш?
- Паслухай, - сказаў абадранец, - усё гэта лухта. Яму трэба восемсот рабочых. Ён бярэ i друкуе пяць тысяч лiсткоў, i яны трапляюць на вочы, можа, дваццацi тысячам чалавек. Тысячы дзве-тры з iх зрываюцца з месца - тыя, у каго розум памутнеў ад гора.
- Дык гэта ж нейкая бязглуздзiца! - усклiкнуў бацька.
- А ты спярша стрэнься з чалавекам, якi выпускае такiя лiсткi. З iм самiм альбо з тым, хто на яго працуе. Пажывi ў лагеры ля прыдарожнай канавы разам з паўсотняй такiх самых сем'яў, як твая. Чалавек гэты зазiрне ў тваю палатку, гляне, цi засталося ў цябе што ў рот пакласцi, i, калi ўбачыць, што пуста, запытае: "Хочаш работу атрымаць?" Ты ўзрадуешся: "Вядома, хачу, мiстэр. Вялiкi вам дзякуй за такую прапанову". А ён скажа: "Я вазьму цябе". Ты запытаеш: "Калi выходзiць?" Ён табе ўсё расталкуе - i куды прыходзiць, i а якой гадзiне - i далей пойдзе. Яму, можа, усяго дзве сотнi рабочых патрэбныя, а ён пагаворыць з пяццю сотнямi, а тыя яшчэ i iншым раскажуць, i, калi ты прыйдзеш, куды табе сказана, там iх ужо тысяча. Тады чалавек гэты абвесцiць: "Я плачу дваццаць цэнтаў у гадзiну". Каля паловы з тых, што прыйшлi, назад пойдзе, але чалавек пяцьсот застанецца - яны так згаладалiся, што гатовыя i за сухi праснак працаваць. У агента гэтага кантракт на збор персiкаў альбо на збор бавоўны. Цяпер дайшло? Чым больш набяжыць народу i чым людзi галаднейшыя, тым менш ён плацiць будзе. А калi яму трапляюцца шматсямейныя, з дзецьмi малымi... дык... Ах, чорт! Я ж казаў, што не буду расстройваць цябе.
Людзi пазiралi на чалавека ў лахманах халоднымi вачамi, ацэньваючы кожнае яго слова. Ён сумеўся.
- Сказаў, што не буду расстройваць, але ж вось не стрымаўся. Ты ўсё роўна паедзеш. Назад не павернеш.
На ганку запанавала цiшыня. А лiхтар шыпеў, i вакол яго вяночкам кружылiся начныя матылi. Чалавек у лахманах усхвалявана загаварыў:
- Я параю табе, што рабiць; калi такi вось агент пачне на працу зазываць. Слухай! Ты спытайся ў яго, колькi ён плацiць будзе. Скажы яму, няхай на паперцы табе напiша. Папрасi, няхай напiша. Я ўсiм вам кажу: вас абдураць, калi вы гэтага не зробiце.
Гаспадар, седзячы на крэсле, падаўся наперад, каб лепш разгледзець гэтага абадранага, бруднага чалавека. Ён пачухаў зарослыя сiвымi валасамi грудзi i халодным тонам запытаўся:
