Чалавек можа аб’ектыўна меркаваць аб сабе толькі па выніках сваёй дзейнасці.
24.IX
Аказваецца, можна прывыкнуць да запісаў. Без іх нечага не хапае.
Нарачанскі эпізод, які кладзецца пад апавяданне: маладая (16 гадоў) і высокая дзяўчынка. Як знаёміўся на кіно, як ішоў на Сцепянёва і ўсё далей, возера. Саромеўся сам сябе, узросту, баналыіасці, як росціў удзячнасць за ўвагу, давер. Потым аказалася (у аўтобусе ехаў ужо дахаты), што яна зманіла імя, прозвішча... Не магла яна істотна зманіць толькі гады — сапраўды ў яе было іх мала.
На дварэ жыве ў добрым разгоне вясёлы верасень.
Вецер ганяе жоўтае лісце па вуліцах, неяк маркотна туляцца парачкі на лаўках, пад вясёлым сонцам выбі-ваецца бульба з барознаў, начамі высока ходзіць месячная поўня, без стомы працуюць людзі. Усё гэта прайшло міма майго настрою і стану.
У нашых дамах труцілі мышэй. Загінулі Мушка (мілы быў сабачка) і Дымка (кошка з рэдкім самастойным характарам).
Выберу як-небудзь вальнейшы дзень, пайду ў лес і расхіну душу сіняму небу.
Мабыць, асаблівасць развітай літаратуры — пагроза павышэння рамесніцкага ўзроўню і большае прадонне паміж дасягненнямі і слабіной.
29. IX.
Апошнія дні з Вярцінскім у «ЛіМе».
Пра што напісаць, каб у часе пісання ажыць душою і варухнуць чужую свядомасць, каб яна адазвалася пачуццём.
Думаў пра дзеда свайго Лявона Кандратавіча Кароткага. Сялянскі сын, скончыў царкоўнапрыходскую школу. Асірацеў, але на здольнага юнака выпадкова звярнуў увагу мінскі архірэй і ўладкаваў яго ў фельчарска-акушэрскую школу.
I гэта — яго, дзеда, вялікая ўдача, шчасце: як медык ён быў маг. Чуйны, з гумарам, беспамылковыя дыягназы. Імперыялістычная вайна. Лютаўская рэвалюцыя. Дзед — старшыня салдацкага камітэта. Потым — служба ў Чырвонай Арміі. Усё жыццё лячыў вайскоўцаў. Шчыры, адкрыты, бясконца добры. Любоў і пашана людзей. Магу даць яго характарыстыку, але як мізэрна мала, урыўкамі ведаю яго жыццё.
« ·
8— 17. X.
Вельмі дарагія — агульныя ўспаміны.
Фэст (святога Роха) у Кабыльніку. Ксёндз пачаў: хто верыць у Бога — будзе кучаравы, ні адзін волас не зваліцца.
Падслухаў:
— Вы не пойдзеце ў касцёл, бо камуністка.
— А што мне пропуск нада выпісваць?
«Не пайшоў у Армію. Меў 17 дзесяцін. Ежаднеўна чытаў малітву. Хаваўся ў падпол. Сталін усё мне дараваў, бо я ў Бога веру».
18.X.
На календары надпіс: «Скука — это украденное у жизни время». Як спецыяльна мне пад настрой. Няма калі хадзіць, званіць, пісаць, гаварыць, а чытаць яшчэ ж хочацца страшэнна.
29. X.
Смерць нашай былой суседкі Соф’і Флораўны. Пры смерці добрае пераважвае. Становіцца ясным, што галоўнае — заслугі чалавека. Яе клопат пра дзяцей. Яе трывушчае цярпенне.
Ляжыць нябожчыца ў чырвонай труне, а побач шэпчуцца то з сумнай развагай, то з ціхаватым прысмехам людзі. Пра радню, пра цяперашні свет. Падносіць нізенькі чалавечак дзетак да труны, паказвае і гаворыць: «Яна цябе лаяла ў дзетсадзе, а зараз не будзе». Плача Кітаіха, яе сяброўка, супакойваюць. Ставяць свечку ў шклянку з зернем і таўкуць, таўкуць сваё і чужое жыццё. Паміраючы, ідзе чалавек, перад тым як знікнуць у небыццё, на вялікі суд і стаўляе яшчэ пад яго і радню. I даюць чалавеку столькі душэўнай і рытуальнай увагі, што і частка б яе палепшыла б яму на свой час жыццё.
Я бачыў, як лянотна пазяхала ад абыякавасці прыгажуня. Знікала яе хараство. Знікаў дух, аставалася матэрыя.
Абнаўлення хачу я, хачу абнаўлення,
Ад сумоты, нудоты, ад ляноты збаўлення.
Хай пакута, хай радасць, хай бессань трывог.
О, вясновае поле! Абноўлены плуга народ...
1968
24. III.
Подпіс пад карцінкай: «Мгновение задумчивости, летнее поле, юность, светлые девичьи глаза...» На карцінцы больш таго і няма нічога. Чаму ж тады шчыміць?
26. III.
3 пагодай, як і з вясной, пагаджаешся насуперак усякай логіцы: душа ў іншую пагоду не верыць.
Абваліліся ад берагоў глыбы ільду. Мутная хуткая рачная вада. Мутнае, як зямля з вясновым снегам, неба. Жывыя і гаманкія ручаі. Радаснае прадвесне паветра. Пухлы снег выяўляе старасць зімы. Дзеці перагараджваюць ручаінкі.
Думкі пра тое, як жыць, працаваць, запісваць. Трэба б завесці нейкую картатэку ці слоўнік «Людзі 30-х гадоў».
31. III.
Нядзеля. Цёплыя дні. Вялікае сонца. Прасторны свет. Сухая дарога. Першы вясновы футбол. Вялікая радасць — гуляць, бегаць. У ёй няма стомы, тугі, клопату, і ты роўны тады з усімі людзьмі.
Ломоносов: «В любви от страха тихо тайте». (!)
Не запісваць — кепска — мозг як у бяздзеййасці, нерухомы, свядомасць не фіксуе арыенціры думак і ўражанняў, за спіною астаецца пустэча.
Я ўбачыў свет і нешта зразумеў у ім тады, калі пачаў пісаць пісьмы ў розныя куткі; я назбірваў уражанні і кампанаваў іх у адпаведнасці з настроямі маладога, закаханага ў невядома што і каго, чалавека.
Тады досыць было астацца аднаму, зірнуць навокал, і йачыналіся адкрыцці, якія на сёння, можа, мізэрныя (можа, сёння я нават іду шмат хутчэй), але ад іх радасна пахла пачуццём, адчуваннем адкрыцця.
Кожная драбяза наваколля заходзіла ў счапленне з душой і вопытам...
Кантакты з Сёмухай падмацоўваюць думку, што ён шчыры, прыязны і сумленны хлопец.
Для мяне важная думка аб «нейтральной порядочности». Я ж не подлы, у мяне няма жадання некага пакрыўдзіць, адпіхнуць. Я не даю дарогі зайздрасці. Так ці не? Але ўсё гэта нейтральна-абыватальскі стан. I калі на большую сумленнасць я не здольны, маё душэўнае жыццё заўсёды будзе бедным.
Лётаць я не здольны? Поўзаць не магу. Разважанні — гульня ў словы. Чалавек павінен знаходзіць у сабе сілы для свабоднага жыцця, незалежных думак.
Сітуацыі — не галоўнае. Галоўнае — душэўны змест сітуацый. Здаралася, я адступаў і пагаджаўся з нязгодай у душы, адчуваючы ўнутранае супраціўленне.
13.IV.
Назіранні над тварамі.
Абаяльная дзяўчына з вялікімі сінімі вачыма паварочваецца ў профіль, і твар раптоўна робіцца адштурхоўваюча вялым і тупым.
Воддаль — чалавек бывалы, са спакойным і роўным выразам-твару, прамымі брывамі, ледзь пазначанымі жалвакамі, ды яшчэ ў скураной куртцы — такія заўжды ведаюць, як трымацца ў любой, нават непрадбачанай сітуацыі — раптам, падышоўшы бліжэй, — выяўляе рысы аморфнага, хлапечага, бесхарактарнага твару.
Вяртаюся ўвесь час да сябе — чалавека, які едзе са зняволення (бальніцы), думае, што колькі мінут гаворкі з маладой і прыгожай дзяўчынай — шчасце, што пах свежага хлеба — шчасце, што шчасце — несці кветкі дзяўчыне, ведаючы, што гэтыя кветкі яна возьме радасна і пяшчотна. Магчымасць даваць другім радасць — шчасце.
Як цяжка пісаць пра тыя пачуцці і думкі, што ты ўжо некалі памацаў прыблізнымі і выпадковымі словамі.
Як сужываецца з узростам і вопытам сфера магчымых кантактаў з якойсьці часткай свету — раней так лёгка і бесклапотна было ўваходзіць у любыя знаёмствы.
Купка’ дзяўчынак з музы.чнай школы. У адной гэтак рана падкрэслеиая прыгажосць (двайная прыгажосць — узросту і будучыні), такая арганізаванасцьадзення: сіняя сукенка, чырвоная шапачка і ўсё іншае — так ідзе гэта пад ружовыя яе шчочкі, сінія вочкі, алыя губкі. А ўсё «афармленне» — шыкоўная папка, узорны кашалёк, столькі інтуітыўнай — яшчэ ж, вядома, зусім-зусім несвядомай какетлівасці. А побач жа з прыгажуняй едзе шэранькая дзяўчынка, якой будучыня — ужо не туды.
Супярэчнасць: прысутнасць шчасця побач і яго недаступнасць, немагчымасць. Адны нараджаюцца, каб увасабляць гэта шчасце, другія — вечна жыць з тугою і па недаступнасці яго і па несправядлівасці жыцця, лёсу.
Хараство ў «непритязательном» выглядзе: дзяўчынка з дробным, але жывым тварам, белая простая блузка, сіняя кофтачка з камсамольскім значком, жывыя вочкі, але такія рухавыя, што, здаецца, з імі хадуном ходзяць і шчочкі, і падбароддзе,-і броўкі. Востры носік, вострыя губкі.
Поза: думае чалавек аб сваім, але не забываючыся паглядзець, як ён выглядае.
20.IV.
Калі б запісаць усё жыццё, усе пачуцці і думкі — стала б мне страшна ад нікчэмнасці большай часткі, ад драбнаты, мітусні і т. д. «Морда, як мундзір» (гэта нехта трапна пра суседа?).
Маці расказвае К. нешта смешнае, але чыста бытавое. Той спачатку абдумвае, перш чым засмяяцца, як трэба рэагаваць з вышыні свайго старшынёўскага становішча.
Ідзе п'яны дзядзька ў шэрым капелюшы, пахістваючыся: моршчацца зялёныя калашыны; не разбярэш — прывалоквае нагу ад чаго ці толькі гарэлка. Мае нейкі маршрут, і гэта, мабыць, адзінае, што зараз разумев і ведае яго п’яная істота...
Бесклапотнасць танцаў, пацалункаў, вечаровых гулянак і ўсё такое ўжо належыць іншым...
Электрык з Сенніцы мне: «Муж сястры, панімаеш, шышка — літсатруднік у райгазеце».
9.5.
Е. Астахов:
...А ты, коль пулями не сбит,
Ты, мне когда-то руку жавший.
Ты всем скажи, что я убит,
Что я не без вести пропавший.
Скажи, что мы убиты все.
Плечом к плечу на дне лощины
