А вандроўнiкi сцякалiся з усiх бакоў на вялiкiя дарогi, i ў вачах у iх быў голад, у вачах у iх былi iхнiя патрэбы. Яны не валодалi логiкай доказаў, не мелi сiстэмнага плана дзеянняў, за iмi не было нiчога, акрамя iхняга мноства i iхнiх патрэб. Калi дзе-небудзь паяўлялася работа беднаму чалавеку, за яе ваявалi дзесяць чалавек - ваявалi ў тым сэнсе, што збiвалi плату за працу. Калi гэты намерыўся працаваць за трыццаць цэнтаў, дык я згодзен за дваццаць пяць.
Калi ён згодзен за дваццаць пяць, я пайду за дваццаць.
Не, вазьмiце мяне, я галадаю. Я буду працаваць за пятнаццаць. Буду працаваць за харч. У мяне малыя дзецi. Вы паглядзелi б на iх! Цела ў iх пачало пакрывацца болькамi, яны не могуць бегаць. А дасi iм якога ападу, у iх успушваюцца жываты. Мяне бярыце, мяне. Я буду працаваць хоць за кавалак мяса.
I шмат каму гэта было на руку, бо аплата працы падала, а цэны заставалiся ранейшыя. Буйныя ўласнiкi радавалiся i рассылалi яшчэ больш лiсткоў, заваблiваючы яшчэ больш людзей. I плата падае, а цэны ранейшыя. I ўжо недалёка той час, калi да нас вернецца рабства.
Неўзабаве буйныя ўласнiкi i кампанii вынайшлi новы спосаб. Буйны ўласнiк набываў кансервавы завод. Калi выспявалi персiкi i грушы, ён збiваў цану на фрукты нiжэй сабекошту. I, будучы гаспадаром кансервавага завода, браў сам у сябе фрукты па нiзкай цане, а цану на кансервы ўзнiмаў i на гэтым нажываўся. А дробныя фермеры, у якiх не было кансервавых заводаў, трацiлi свае грошы, i фермы iх пераходзiлi да буйных уласнiкаў i да банкаў i кампанiй, што таксама мелi кансервавыя заводы. З цягам часу дробных фермаў рабiлася ўсё менш i менш. Дробныя фермеры перабiралiся ў гарады i хутка вычэрпвалi свае крэдыты i цярпенне сяброў сваiх i сваякоў. I тады яны таксама выязджалi на шашу. I ўсе дарогi былi забiтыя людзьмi, што прагнулi працы i гатовыя былi пайсцi дзеля яе нават на забойства.
А кампанii i банкi рыхтавалi сабе пагiбель, толькi не ведалi гэтага. На палях абапал дарог вырас добры ўраджай, а па дарогах ехалi галодныя людзi. Клецi былi поўныя, а дзецi беднякоў раслi рахiтыкамi, i на целе ў iх высыпалi пелагрычныя прышчы. Буйныя кампанii не ведалi, што мяжа мiж голадам i гневам вельмi тонкая. I грошы, якiя маглi б пайсцi на аплату працы, iшлi на газы, зброю для iх агентаў i шпегаў, на чорныя спiсы, на муштру. Людзi, як мурашкi, распаўзалiся па дарогах у пошуках працы, хлеба. I гнеў пачаў брадзiць у душах людзей.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI
Было ўжо зусiм позна, калi Том Джоўд збочыў на грунтавую дарогу, шукаючы лагер Уiдпэтч. Агнi траплялiся рэдка. Толькi зарыва, што палыхала ззаду на небе, паказвала, дзе быў Бейкерсфiлд. Грузавiк iшоў павольна, дробна трасучыся кузавам, перад яго коламi з дарогi ўцякалi кошкi, якiя выйшлi на начное паляванне. Каля скрыжавання дарог стаяла купка белых драўляных дамкоў.
Мацi спала, седзячы памiж Томам i бацькам, а той маўчаў усю дарогу, аддаўшыся сваiм думкам.
Том сказаў:
- Дзе яго шукаць, не ведаю. Можа, пачакаем тут свiтання i спытаемся ў каго-небудзь з тутэйшых жыхароў? - Ён спынiў грузавiк каля дарожнага знака, i ў гэты момант яшчэ адна машына пад'ехала да скрыжавання. Том высунуў галаву з кабiны:
- Гэй, мiстэр, можа, ведаеце, дзе тут вялiкi лагер?
- Трымай прама.
Том пераехаў скрыжаванне i праз некалькi соцень ярдаў спынiўся. Наперадзе вiдаць былi высокая драцяная агароджа i шырокiя вароты, да якiх вяла пад'язная дарога. За варотамi стаяў маленькi дамок з адным асветленым акном. Том павёў машыну да варот. Раптам грузавiк падскочыў i з грукатам асеў на зямлю.
- Бог ты мой! - сказаў Том. - Я i не заўважыў, што тут нейкi насып.
Вартаўнiк падняўся з ганка, падышоў да машыны i прыхiнуўся да борта.
- Паспяшаўся, вось i стукнуўся, - сказаў ён. - Другi раз паберажэшся.
- А што гэта такое, скажы, калi ласка?
Вартаўнiк засмяяўся:
- Тут дзецi цэлы дзень носяцца. Просiм людзей ехаць цiшэй, а яны забываюць. А як стукнецца хто разок, дык ужо павек не забудзе, што тут насып.
- А-а... вунь яно што. Спадзяюся, што абышлося без паломкi. А як тут у вас... месца нам знойдзецца?
- На адну палатку. Колькi вас?
Том пачаў лiчыць па пальцах:
- Я, бацька, мацi, Эл, Разашарна, дзядзька Джон i Руцi з Уiнфiлдам. Апошнiя двое - дзецi.
- Ну што ж, думаю, уладкуем вас. Палатка i ўсё астатняе ёсць?
- Ёсць брызент i матрацы.
Вартаўнiк стаў на падножку.
- Кiруй па гэтым радзе да канца, а там - направа. Прыпiшам вас да санiтарнага блока нумар чатыры.
- А што гэта такое?
- Там туалеты, душавыя i пральня.
Мацi запыталася:
- У вас пральня ёсць... i водаправод?
- А як жа.
- Слава табе, госпадзi! - вырвалася ў мацi.
Том вёў грузавiк у цемры паўз доўгi шэраг палатак. У санiтарным блоку гарэў няяркi агонь.
- Сюды вось кiруй, - сказаў вартаўнiк. - Месца добрае. Адсюль толькi што выехалi.
Том спынiў машыну.
- Тут?
- Ага. Цяпер няхай твае разгружаюцца, а ты iдзi са мной, я запiшу вас. I кладзiцеся спаць. Ранiцай да вас прыйдзе лагерная камiсiя i ўсё вам растлумачыць.
Том апусцiў вочы долу.
- Фараоны? - запытаўся ён.
Вартаўнiк засмяяўся:
- Палiсменаў тут няма. У нас свая ахова. Людзi самi выбiраюць. Хадзем.
Эл саскочыў з грузавiка i падышоў да iх.
- Тут застаёмся?
- Застаёмся, - адказаў Том. - Вы з бацькам разгружайцеся, а я пайду ў кантору.
- Толькi цiшэй, - папярэдзiў вартаўнiк. - Шмат хто ўжо спiць.
Том пакрочыў услед за вартаўнiком па цёмным лагеры i падняўся па прыступках у маленечкi пакойчык, дзе стаялi стары пiсьмовы стол i крэсла. Вартаўнiк сеў да стала i дастаў з шуфляды чысты бланк.
- Зваць як?
- Том Джоўд.
- Стары - гэта твой бацька?
- Ага.
- Як яго зваць?
- Таксама Том Джоўд.
Пытаннi сыпалiся адно за адным. Адкуль прыехалi, колькi ўжо часу ў гэтым штаце, дзе працавалi. Вартаўнiк падняў галаву i глянуў на Тома:
- Я не з цiкаўнасцi. У нас так заведзена.
- Зразумела, - сказаў Том.
- Ну, а грошы ёсць?
- Трохi ёсць.
- Можа, вы зусiм без сродкаў?
- Не, трохi ёсць. А што?
- А тое, што стаянка каштуе даляр на тыдзень, але можна адпрацоўваць вываз смецця, прыбiранне лагера... ну рознае такое.
- Мы адпрацуем.
- Заўтра да вас прыйдзе камiсiя. Раскажуць вам, як тут усiм карыстацца, i растлумачаць правiлы, якiя тут у нас заведзены.
Том сказаў:
- Слухай, а што гэта такое? Што за камiсiя такая?
Вартаўнiк адкiнуўся на спiнку крэсла:
- Яна добра працуе. У лагеры пяць санiтарных аддзяленняў. З кожнага выбiраюць сваiх прадстаўнiкоў у цэнтральную камiсiю. Яна тут усiм распараджаецца. Яе слова - закон.
- А калi хто з iх вельмi крута загне?
- Ну што ж, адклiкаць яго можна таксама лёгка, як i абраць. Ды не, усе добра працуюць. Нядаўна ў нас вось што было. Ведаеш гэтых прапаведнiкаў з секты трасуноў? Ледзь дзе збярэцца народ, яны тут як тут - пропаведзi чытаюць i бляшанку па крузе пускаюць. Ну, наважылiся яны i сюды пранiкнуць. Шмат хто са старэйшых захацеў iх паслухаць. Слова за цэнтральнай камiсiяй. Склiкалi сход i вырашылi так: "Прапаведаваць у лагеры дазваляецца ўсiм. Збiраць ахвяраваннi не дазваляецца нiкому". Старыя нашы зажурылiся, бо з таго дня нiводзiн прапаведнiк тут больш носа не паказвае.
Том засмяяўся i спытаў:
- Значыць, тыя, што запраўляюць лагерам, тут i жывуць?
- Ну так. I гэта толькi на карысць справе.
- А яшчэ ты гаварыў пра палiсменаў...
- Цэнтральная камiсiя сочыць, каб быў парадак, i ўводзiць правiлы. А яшчэ ёсць жаночая камiсiя. Заўтра яны зойдуць да тваёй мацi. Яны за дзецьмi наглядаюць i сочаць за чысцiнёй у санiтарных блоках. Калi мацi твая куды-небудзь на працу не пойдзе, ёй даручаць дзяцей, чые бацькi ходзяць на працу, а калi яна сама дзе ўладкуецца, што ж, на яе месца знойдуцца iншыя. Жанчыны i шыццём займаюцца, тут да нас медыцынская сястра прыходзiць, вучыць iх. Заняткi ёсць розныя.
- Дык што, у вас зусiм фараонаў няма?
- Няма, сэр. Без ордэра на арышт палiсмен сюды не паткнецца.
- Ну, а калi хто наскандалiць цi нап'ецца i кулакi ў ход пусцiць, што тады?
Вартаўнiк праткнуў алоўкам прамакатку:
- Пасля першага разу цэнтральная камiсiя папярэджвае яго. Пасля другога яму даюць строгае папярэджанне. А пасля трэцяга - выганяюць з лагера.
- Госпадзi, проста не верыцца! Сёння пад ноч шэрыфскiя памагатыя i гэтыя малойчыкi ў форменных фуражках цэлы лагер каля рэчкi спалiлi.
- Да нас яны не ходзяць, - сказаў вартаўнiк. - Iншы раз вечарам нашы хлопцы выстаўляюць дазоры ўздоўж агароджы, асаблiва калi ў нас тут танцы вечарам у суботу.
- Кожную суботу танцы? Божачка лiтасцiвы!
- Ва ўсёй акрузе лепшых вечарынак не бывае.
- Вось яно як! Чаму нiдзе больш такiх лагераў няма?
Вартаўнiк насупiўся:
- Давядзецца табе самому дадумацца. Iдзi паспi трохi.
- Добрай ночы, - сказаў Том. - Мацi маёй тут вельмi спадабаецца. З ёю даўно ўжо па-чалавечы не абыходзiлiся.
- Добрай ночы, - адказаў вартаўнiк. - Кладзiся спаць. У нас тут рана ўстаюць.
Том iшоў па праходзе мiж двума радамi палатак. Вочы яго ўжо прывыклi бачыць пры святле зорак. Ён заўважыў, што рады палатак усе прамыя i што смецця каля iх няма. Зямля мiж iмi падмецена i апырскана вадой. З палатак чулася роўнае храпенне. Увесь лагер спаў. Том iшоў не спяшаючыся. Ён падышоў да санiтарнага блока нумар чатыры i з цiкавасцю агледзеў яго: непафарбаваны будынак, нiзенькi i груба скiданы, пад паветкай - некалькi радоў балеяў мыць бялiзну. Непадалёк ён убачыў свой грузавiк i цiхенька падышоў да яго. Брызент быў ужо нацягнуты, пад iм не чулася нi гуку. Падышоўшы блiжэй, ён убачыў, як з ценю, што падаў ад грузавiка, аддзялiлася нечая постаць i пасунулася ў яго бок. Гэта была мацi. Яна цiха запыталася:
