- Гэта ты, Том?
- Я.
- Ш-ш!.. - прашаптала яна. - Усе спяць. Вельмi знясiлелi.
- Табе таксама не шкодзiла б паспаць.
- Я цябе чакала. Усё добра?
- Парадак, - адказаў Том. - Але нiчога расказваць не буду. Ранiцай сама пра ўсё даведаешся. Табе тут падабаецца?
Мацi зноў прашаптала:
- Кажуць, у iх тут гарачая вада ёсць.
- Ага, ёсць. А цяпер спаць кладзiся. Я ўжо не прыпомню, калi ты апошнi раз спала.
Але мацi дапытвалася:
- А што ты такое не хочаш мне расказаць?
- Ды нiчога. Iдзi спаць.
I тут яна сказала тонам капрызнай дзяўчынкi:
- А як я засну, калi ўвесь час толькi i думаць буду, чаму ён расказваць не хоча.
- А ты не думай, - сказаў Том. - Ранiцай, як устанеш, надзень свежую сукенку i... тады сама пра ўсё даведаешся.
- Не, я з такiмi думкамi заснуць не змагу.
- А трэба. - Том весела хмыкнуў. - Трэба паспаць.
- Добрай ночы, - цiха прамовiла мацi, прыгнулася i юркнула ў цемру пад брызент.
Том залез цераз заднi борт на машыну. Ён лёг дагары на драўляную платформу i, падклаўшы сплеценыя рукi пад галаву, прыцiснуў локцi да вушэй. Ноч рабiлася халаднейшай. Том зашпiлiў пiнжак на грудзях i зноў закiнуў рукi за галаву. Над iм ззялi яркiя, колкiя зоркi.
Том прачнуўся яшчэ зацемна. Яго пабудзiла нягучнае бразганне. Ён прыслухаўся i зноў пачуў цiхi ляск жалеза аб жалеза. Ён расправiў зацёклыя рукi i ногi i зябка пакурчыўся. Лагер яшчэ спаў. Том прыўзняўся i стаў глядзець цераз борт грузавiка. Горы на ўсходзе былi сiнявата-чорныя, але за iмi, на вачах у яго, занялося кволае святло, кранула абрысы гор бледнай чырванню i, расцякаючыся па небе, рабiлася ўсё халаднейшым, шарэла i меркла, пакуль зусiм не злiлося з непрагляднай ноччу над заходнiм гарызонтам. А ўнiзе, у далiне, зямлю завалакло лiлаватае перадсвiтальнае сутонне. Зноў нешта бразнула. Том правёў позiркам уздоўж шэрагу палатак, крыху святлейшых за шэрань зямлi. Каля адной з iх блiснуў чырванавата-жоўты агеньчык, якi прабiваўся праз шчылiны прапаленай бляшанай печкi. Над куртатай трубой вiўся шэры дымок.
Том пералез цераз борт i саскочыў на зямлю. Не спяшаючыся, ён пайшоў да печкi. Каля яе ўбачыў маладзенькую жанчыну, убачыў, што на сагнутай у локцi руцэ яна трымае грудное дзiця i што яно ссе, схаваўшы галаву пад кофтачку мацi. Маладзiца хадзiла каля печкi, падпраўляла сушняк у топцы, перастаўляла канфоркi, каб была лепшай цяга, адчыняла засланку; а дзiця не пераставала смактаць, i маладая мацi спрытна перакiдвала яго з рукi на руку. Дзiця не замiнала ёй завiхацца каля печкi, не парушала лёгкасцi i зграбнасцi яе рухаў. А чырванавата-жоўтыя язычкi полымя выбiвалiся са шчылiн у печцы i кiдалi трапяткiя блiкi на палатку.
Том падышоў блiжэй. У нос ударыў прыемны пах смажанай свiной грудзiнкi i гарачага хлеба. На ўсходзе хутка святлела. Том падышоў да самай печкi i выцягнуў над ёю рукi. Маладзiца паглядзела на яго, кiўнула яму галавой, i дзве яе касы тузанулiся ў бакi.
- Добрай ранiцы, - павiталася яна i перавярнула скрылiк грудзiнкi на патэльнi.
Полка ў палаткi задралася, i з яе выйшаў малады мужчына, а за iм старэйшы за яго гадамi чалавек. Абодва былi ў сiнiх, новых з выгляду рабочых баваўняных штанах i ў такiх самых куртках са шчыльнай набiўкай, на якiх блiшчалi медныя гузiкi. Абодва мужчыны былi вельмi падобныя адзiн да аднаго - рысы твару рэзкiя, вострыя. У малодшага падбародак зарос цёмнай шчэццю, а ў старэйшага сiвой. Галовы ў iх былi мокрыя, з валасоў сцякала вада, збiраючыся кроплямi на шорсткiх бародах. Шчокi вiльготна паблiсквалi. Яны сталi поплеч i моўчкi пазiралi, як святлее неба на ўсходзе. Потым адначасова пазяхнулi i перавялi позiрк на светлыя краi ўзгоркаў. I тут яны заўважылi Тома.
- Добрага ранку, - прамовiў старэйшы, i на яго твары не адбiвалася нi прыязнасцi, нi варожасцi.
- Добрай ранiцы, - адказаў Том.
Малодшы таксама павiтаўся:
- Добрага ранку.
Кроплi вады на iх тварах высыхалi. Абодва падышлi блiжэй i сталi грэць над плiтою рукi.
Маладая жанчына не пераставала ўвiхацца каля печкi. Толькi на хвiлiнку яна пасадзiла дзiця i завязала косы шнурком на патылiцы, i цяпер яны матлялiся ў яе за спiнай. Яна паставiла на вялiкую скрыню алавяныя кубкi i талеркi i каля iх паклала нажы i вiдэльцы, вылавiла з густога сала скрылiкi свiнiны i паклала на алавянае блюда, дзе яны, крыху яшчэ пасквiрчэўшы i пашыпеўшы, ператварылiся ў хрумсткiя скваркi. Потым яна адчынiла дзверцы духоўкi i выняла з яе бляху з вялiкiмi пышнымi праснакамi.
Калi ад бляхi пацягнула пахам гарачых праснакоў, мужчыны глыбока ўдыхнулi носам паветра. Малодшы цiха ўсклiкнуў:
- А божачкi!
Старэйшы мужчына павярнуўся да Тома:
- Ты снедаў?
- Яшчэ не. Мае вунь там. Не паднялiся яшчэ. Адсыпаюцца.
- Дык садзiся з намi. У нас, дзякуй богу, яды хапае.
- Ну дзякуй, - адказаў Том. - Такi смачны дух, што цяжка адмовiцца.
- А што, хiба няпраўда? - сказаў малодшы мужчына. - Ты калi-небудзь чуў пах прыямнейшы? - Абодва падышлi да скрынi i прыселi адзiн супраць аднаго на кукiшкi.
- Працуеш тут? - пацiкавiўся малодшы.
- Толькi збiраюся, - адказаў Том. - Мы сёння пад ноч толькi прыехалi. Я яшчэ не паспеў агледзецца.
- А мы дванаццаты ўжо дзень працуем.
Ад печкi пачуўся голас жанчыны:
- Нават новую адзежу ўжо купiлi. - Мужчыны глянулi на свае каляныя курткi i крыху збянтэжана ўсмiхнулiся. Жанчына паставiла на скрыню талерку са смажанiнай, пышныя, румяныя праснакi, мiску з растопленым салам, кацялок з кавай i таксама прысела на кукiшкi каля скрынi.
Абодва мужчыны напоўнiлi свае талеркi, палiлi праснакi гарачым салам i пасаладзiлi каву.
Старэйшы напхаў поўны рот праснака, жаваў, жаваў, сёрбаў каву i глытаў.
- Божа мой, якая смаката! - сказаў ён i зноў напхаў рот.
Малодшы сказаў:
- Мы дванаццаты ўжо дзень добра ядзiм. Нi разу не было так, каб не пад'елi - i снеданне, i абед, i вячэра. Працуем, атрымлiваем грошы i добра харчуемся. - Ён зноў, ледзь не як ашалелы, накiнуўся на ежу, наклаўшы сабе поўную талерку. Потым абодва мужчыны выпiлi пякучай кавы, выплюхнулi гушчу на зямлю i зноў налiлi ў кубкi.
- Ну, час iсцi, - сказаў старэйшы.
Малады павярнуўся да Тома:
- Слухай, мы тут трубы пракладаем недалёка. Хочаш, пойдзем з намi, можа, i цябе гаспадар возьме.
Том сказаў:
- О, вельмi вам удзячны. I за снеданне дзякуй вялiкi.
- Калi ласка, - сказаў старэйшы. - Мы паспрабуем табе памагчы ўладзiцца на працу, калi хочаш.
- Вы проста наскрозь мяне бачыце - вядома, хачу, - адказаў Том. - Толькi пачакайце хвiлiнку. Я сваiх папярэджу. - Ён паспешлiва пайшоў да сваёй палаткi, нагнуўся i зазiрнуў пад брызент. У прыцемку ўбачыў няясныя постацi на матрацах. Пад адной коўдрай нехта раптам заварушыўся. З-пад яе, выкручваючыся, як змяя, выбралася Руцi, валасы падалi ёй на вочы, сукенка была памятая, уся скручаная. Дзяўчынка асцярожна выпаўзла на жываце з палаткi i стала на ногi. Шэрыя вочы яе са сну глядзелi спакойна i ясна, без гарэзлiвасцi. Том адышоў ад палаткi, кiўком галавы паманiў яе за сабой, вочы iх стрэлiся.
- Госпадзi, як ты расцеш! - сказаў Том.
Руцi сумелася i адвяла позiрк.
- Вось слухай, - сказаў Том. - Нiкога цяпер не будзi, а як падымуцца, скажы, што я пайшоў - можа, на працу ўладкуюся. Маме скажы, я ў суседзяў снедаў. Зразумела?
Руцi кiўнула галавой, што зразумела, i зноў адвярнулася, пагляд вачэй яе быў зусiм дзiцячы.
- Не будзi iх, - яшчэ раз папярэдзiў Том i паспешлiва пакрочыў да сваiх новых знаёмых. А Руцi апаслiва падышла да санiтарнага блока i крадком зазiрнула ў адчыненыя дзверы.
Абодва мужчыны чакалi Тома. Ён вярнуўся. Маладая жанчына выцягнула з палаткi матрац i пасадзiла на яго дзiця, а сама ўзялася мыць бялiзну.
Том сказаў:
- Мне трэба было сказаць бацькам, куды я пайшоў. Яны яшчэ спяць. - Усе трое пакрочылi па праходзе мiж палатак.
Лагер пачынаў ажываць. Каля толькi што разведзеных вогнiшчаў завiхалiся жанчыны, рыхтавалi снеданне - рэзалi мяса, мясiлi цеста на праснакi. А мужчыны пахаджвалi каля палатак i каля машын. Неба было ўжо ружовае. Перад канторай высокi худы стары клапатлiва разраўноўваў граблямi дарожку. Ён так вадзiў граблямi, што вузкiя баразёнкi выходзiлi простыя i глыбокiя.
- Нешта ты сёння рана падняўся, бацька, -сказаў яму малады чалавек, калi яны ўсе трое праходзiлi мiма.
- Ага, так. За пастой адпрацоўваю.
- За пастой! - усмiхнуўся малады. - Ён напiўся ў суботу вечарам i дапазна гарланiў песнi ў сваёй палатцы. Камiсiя ў пакаранне прымусiла яго папрацаваць. - Яны iшлi цяпер па краi чорнай ад мазуту дарогi, абсаджанай з аднаго боку арэхавымi дрэвамi. З-за гор вызiрнуў абадок сонца. Том сказаў:
- Дзiўна неяк. Я паснедаў у вас, а як зваць мяне, не сказаў, i вы таксама не назвалiся. Я - Том Джоўд.
Старэйшы глянуў на яго i слаба ўсмiхнуўся:
- Ты, вiдаць, у гэтых краях нядаўна?
- Усяго некалькi дзён.
- Так я i думаў. Проста дзiўна - i хутка ж тут адвыкаеш iмя сваё называць... так шмат народу. Адзiн аднаго тут клiчуць проста "прыяцель". Дык вось, сэр, зваць мяне Цiмацi Ўолес, а гэта сын мой - Уiлкi.
- Вельмi прыемна, - сказаў Том. - А вы самi тут даўно?
- Дзесяць месяцаў, - адказаў Уiлкi. - Мы прыбылi сюды ў самым хвасце леташняга патоку бежанцаў. А госпадзi! Ну i часiна была, ну i часiна! Ледзь з голаду не памерлi. - Iх чаравiкi пастуквалi па грунтавой дарозе. Мiма прайшоў грузавiк, поўны людзей, паглыбленых у свае думкi. Яны трымалiся за барты i панура пазiралi на дарогу.
