I над краем стаiць пах гнiення.
Палiце каву ў параходных топках. Палiце кукурузу замест дроў - яна гарыць гарачым полымем. Скiдайце бульбу ў рэчкi i стаўце ахову на берагах, каб яе не вылавiлi галодныя. Калiце свiней i закопвайце iхнiя тушы ў зямлю, i няхай зямля насыцiцца тленнем.
Гэта злачынства, якому няма апраўдання. Гэта гора, якога нельга вымераць нiякiмi слязьмi. Гэта паражэнне, якое зрынае ў прах усе нашы дасягненнi. Урадлiвая глеба, роўныя рады дрэў, моцныя ствалы i спелыя фрукты. А дзецi памiраюць ад пелагры, яны павiнны памерцi, бо апельсiны не прыносяць прыбытку. I следчыя выдаюць даведкi - смерць у вынiку недаядання; таму што ежа павiнна гнiць, таму што ежу гнояць наўмысна.
Людзi прыходзяць з сеткамi вылоўлiваць бульбу з рэчкi, але ахоўнiкi гоняць iх прэч; людзi прыязджаюць на бразгатлiвых аўтамабiлях па выкiнутыя апельсiны, але яны ўжо апырсканыя газаю. I людзi анямела стаяць, пазiраюць на бульбу, што праплывае мiма, чуюць вiск свiней, якiх колюць i засыпаюць вапнай у ямах, глядзяць на апельсiнавыя горы, што апаўзаюць, ператвараючыся ў гнiлую жыжу; i ў вачах у людзей - паражэнне; у вачах галодных дзяцей нарастае гнеў. У душах людзей налiваюцца i спеюць гронкi гневу - цяжкiя гронкi, i яны ўсё налiваюцца i цяжэюць.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ШОСТЫ
Неяк вечарам ва Ўiдпэтчскiм лагеры, калi доўгiя перыстыя аблокi навiслi над тым месцам, дзе за гарызонт апусцiлася сонца, палымнеючы па краях ад яго водсветаў, сям'я Джоўдаў доўга не разыходзiлася пасля вячэры, мацi не адразу ўзялася за посуд.
- Нешта трэба рабiць, - сказала яна i вачамi паказала на Ўiнфiлда. Зiрнiце на яго. - Усе павярнулi галовы да хлопчыка. - Ён тузаецца i круцiцца ў сне. Бачыце, якi бледны? - Усе сарамлiва апусцiлi галовы. - На адных праснаках сядзiць. Мы тут ужо месяц. Том папрацаваў усяго пяць дзён. А астатнiя? Скрабяцеся недзе цэлымi днямi, а работы нiяк не знойдзеце. I шчыра пагаварыць баiцеся. Грошы канчаюцца. А вы баiцеся пагаварыць. Павячэраеце - i хто куды. Духу не хапае пагаварыць начыстату. А трэба. Разашарна ўжо хутка разродзiцца, а зiрнiце, якая яна бледная. Прыйшоў час пагаварыць. I няхай нiхто з вас не падымаецца з месца, пакуль мы не абмяркуем, як далей жыць. Сала засталося на адзiн дзень, мукi - на два, i яшчэ ёсць з дзесятак бульбiн. Вось i пасядзiце, паварушыце мазгамi!
Усе маўчалi, пазiраючы сабе пад ногi. Бацька счышчаў складаным ножыкам гразь з-пад сваiх тоўстых пазногцяў. Дзядзька Джон паторгаў адшчэпленую трэску на скрынi, на якой сядзеў. Том ушчыкнуў пальцамi нiжнюю губу i адцягнуў яе ад зубоў.
Ён адпусцiў губу i цiха прамовiў:
- Мы шукаем, ма. Ходзiм паўсюль пеша, бо бензiну не набярэшся. Заходзiм у кожныя вароты, у кожны дом, хоць i ведаем - без толку. Цяжка на душы. Шукаць работу i ведаць - усё роўна нiчога не знойдзеш.
Мацi гнеўна сказала:
- Якое вы маеце права падаць духам? Сям'я гiне. Няма ў вас такога права.
Бацька ўважлiва агледзеў выскрабены пазногаць.
- Давядзецца ехаць адсюль, - сказаў ён. - Вельмi не хочацца, а давядзецца. Лагер добры, i людзi тут добрыя. Усё баiмся, што трапiм у якi-небудзь новы гувервiль.
- Раз трэба, дык трэба. Галоўнае - каб есцi было што.
Умяшаўся Эл:
- Бензiн у мяне ёсць - цэлы бак. Не хацеў толькi вам казаць.
Том усмiхнуўся:
- Эл у нас хоць i шалапут, а, бывае, цямiць.
- Ну, думайце, - сказала мацi. - Больш я не магу глядзець, як сям'я галадае. Сала ў мяне на адзiн дзень. I ўсё. Разашарна абрадзiцца, яе трэба добра кармiць. Думайце!
- Тут вада гарачая, туалеты... - пачаў бацька.
- Туалетамi сыты не будзеш.
Том сказаў:
- Сёння прыязджаў адзiн, клiкаў нас у Мэрысвiль. Фрукты збiраць.
- Чаму ж нам туды не паехаць? - рашуча запыталася мацi.
- Сам не ведаю, - адказаў Том. - Нешта не спадабаўся мне гэты чалавек. Вельмi ўжо ўгаворваў. А плата якая, не сказаў.
Мацi прамовiла:
- Едзем. Едзем у Мэрысвiль. Няважна, колькi заплацяць. Едзем.
- Вельмi ўжо далёка, - сказаў Том. - На бензiн не хопiць. Не дабяромся. Вось ты, ма, кажаш - думайце. А я толькi i раблю, што думаю. Увесь час думаю.
Дзядзька Джон сказаў:
- Тут адзiн гаварыў, быццам хутка пачнуць бавоўну збiраць у Туларэ. Ад лагера, кажа, недалёка.
- Трэба ехаць адсюль, i як мага хутчэй. Хоць лагер добры, а я тут усё роўна больш не застануся. - Мацi падхапiла вядро i пайшла ў санiтарны блок па гарачую ваду.
- Мацi ў нас зусiм нейкая незгаворлiвая стала, - сказаў Том. - Даўно ўжо яе такой злоснай не бачыў. Аж кiпiць.
Бацька з палёгкай уздыхнуў:
- Што ж, яна хоць начыстую загаварыла. Я ўжо колькi начэй не сплю, галава разрываецца. А цяпер можна ўсё адкрыта абмеркаваць.
Мацi вярнулася з поўным вядром вады, ад якой iшла пара.
- Ну што, падумалi? - патрабавальна запыталася яна.
- Усё яшчэ вырашаем, - адказаў Том. - А што, калi i праўда на поўнач рушыць - туды, дзе бавоўна? Тут мы ўжо ўсё абшнарылi. Нiчога тут не знойдзеш, гэта ясна. Давайце, можа, адразу i пагрузiмся, паедзем на поўнач. Якраз паспеем да самага збору. Мне так i карцiць ужо адчуць пад рукой бавоўну. Бак у цябе поўны, Эл?
- Амаль поўны - дзвюх цаляў не хапае да верху.
- Думаю, даедзем.
Мацi занесла талерку над вядром.
- Ну дык як? - запыталася яна.
Том сказаў:
- Тваё ўзяло, ма. Здаецца, едзем. Так, тата?
- Трэба, думаю, ехаць, - адказаў бацька.
Мацi перавяла на яго позiрк.
- Калi?
- Марудзiць нельга. Можна i заўтра рана.
- Ранiцай i паедзем. Я ж сказала вам, колькi ў нас засталося.
- Ты, ма, не думай, што я не хачу. Я ўжо два тыднi дасыта не еў. Жывот набiваць - набiваў, ды толку ад такой яды мала.
Мацi акунула талерку ў вядро.
- Ранiцай едзем, - сказала яна.
Бацька хмыкнуў.
- Вось якiя часы насталi, - з'едлiва сказаў ён. - Раней мужчына ўсiм распараджаўся. А цяпер жанчыны камандуюць. Вiдаць, самая пара прызапасiць дручок.
Мацi паставiла на скрыню талерку, з якой яшчэ сцякала вада, i, не падымаючы галавы, усмiхнулася:
- Што ж, бацька, прызапась. Вось будзем сытыя, займеем дах над галавой, тады, можа, палка табе i згадзiцца, будзеш пеўнем хадзiць. А цяпер ты сваёй справай не займаешся, не думаеш, не працуеш. Было б так, што ж, мог бы ўзяцца i за дручок, а жанчыны толькi насамi шморгалi б i хавалiся па кутках, як мышы. Думаеш, вось зараз возьмеш палку i наб'еш жанчыну? Не, даражэнькi! Табе давядзецца ўступiць з ёю ў бойку, бо ў мяне таксама палка прыхаваная.
Бацька атарапела ўхмыльнуўся.
- Ты хоць пры дзецях такога не гаварыла б, iм такiя словы карысцi не прынясуць.
- А ты спярша накармi iх, а пасля разважай, што iм на карысць, а што не, адрэзала мацi.
Бацька абурана падняўся i пайшоў ад палаткi, дзядзька Джон паплёўся за iм.
Рукi мацi ўсё яшчэ плюхалiся ў вадзе, але позiрк яе скiраваўся ў спiны мужчын, i яна з гордасцю сказала Тому:
- Ён малайчына. Трымаецца яшчэ. У яго рукi свярбяць даць мне лупцоўкi.
Том засмяяўся:
- Ты што ж гэта - наўмысна яго раз'ятрываеш?
- А што ж ты думаў? Мужчына iншы раз мучыцца, мучыцца, усе пячонкi сабе выгрызае, потым кладзецца i памiрае з тугi. А калi яго як след раззлаваць, тады ўсё добра. Бацька слова грубага не вымавiў, але аж ашалеў ад злосцi. Цяпер ён мне пакажа.
Эл падняўся са скрынi:
- Пайду крыху прайдуся па лагеры.
- Лепш машыну праверыў бы перад дарогай, - напомнiў яму Том.
- Ужо ўсё праверана.
- Калi не так, маму на цябе напушчу.
- Ну праверыў я яе. - Эл пакрочыў мiж палатак.
Том уздыхнуў:
- А я нешта стамiўся, ма. Можа, i мяне ты раззлуеш?
- Ты разумнейшы, Том. Злаваць цябе без толку. Ты мая апора. Астатнiя... што тыя госцi... усе, акрамя цябе. А ты не здасi, Том.
Увесь цяжар клаўся на яго плечы.
- Не па нутры мне гэта, - сказаў ён. - Я пагуляць хачу, як Эл. I ўзлавацца хачу, як тата, альбо напiцца, як дзядзька Джон.
Мацi пакруцiла галавой:
- Нiчога ў цябе не выйдзе, Том. Я ведаю. З тае пары ведаю, як ты яшчэ маленькi быў. У цябе не атрымаецца. Ёсць людзi, якiя заўсёды застаюцца самi сабой, больш нiчым. Вось Эл - малец, на ўме ў яго адны дзяўчаты. Ты нiколi такiм не быў, Том.
- Быў, быў. I цяпер такi.
- Не. Што б нi рабiў, ты застаешся самiм сабой. Я гэта заўсёды ведала. Ты толькi языком iншы раз любiш памалоць.
- Не, ма, ты гэта кiнь. Усё не так. Табе толькi здаецца.
Мацi паклала нажы i вiдэльцы на груду талерак.
- Магчыма. Можа, i здаецца. Разашарна, вытры посуд i прымi яго.
Ружа Сарона цяжка паднялася з месца, выпнуўшы свой вялiкi жывот. Яна лянiва падышла да скрынi i ўзяла ў рукi памытую талерку.
Том сказаў:
- Так разадзьмулася, што нават вочы ў бакi палезлi.
- Не трэба пакеплiваць з яе, - сказала мацi. - Яна ў нас малайчына. А ты пайшоў бы развiтаўся з кiм трэба.
- Ага. I пайду даведаюся, цi далёка туды ехаць.
Мацi сказала Ружы Сарона:
- Ён усё гэта кажа не з жадання пакрыўдзiць цябе. А дзе Руцi з Уiнфiлдам?
- Я бачыла, яны пабеглi за татам.
- Ну i няхай.
Ружа Сарона ўпраўлялася з посудам. Мацi непрыкметна прыгледзелася да яе.
- Як ты сябе адчуваеш? Шчокi ў цябе нешта запалi.
- Мне сказалi, малако трэба пiць, а я не п'ю.
