— Не крыўдуй, Рыгорка, мо лепш ля якой крамы спынімся?
— Навошта?
Каршошка красамоўна пстрыкнуў сабе па шыі.
— Я б узяў. Сёння ж субота, да пяці даюць. Ля дома і пацягнем.
— Не хачу,— сказаў Рыгор.— А чаму твой Луп кульгае?
— Тут мне адзін сабакар, каб яго халера, даваў за яго чацвяртак,— распавядаў Карнюшка, адвязваючы Лупа.— Пзўна, ка кучомку злупіў бы шкуру. А я не згадзіўся — дык ён, гад паўзучы, ледзь яго не забіў. А каб зараз, дык аддаў бы, чорт з ім!
— Гз-эх,— закруціў Рыгор галавой. Толькі цяпер Карнюшка заўважыў, што ў яго сіняк пад вокам.— У гадах ты, дзядзька, а разважаеш, як пэтэвушнік перад стыпендыяй: спагнаў, прадаў! Скажу прама: я табе рады, як цвіку ў боце!
— Нешта злосны ты, Рыгорка,— прымірзнча буркнуў Карнюшка.— А рухавік абмяняў?
— Унь жа, новы,— паказаў у кузаў Рыгор.
— А пабіўся з кім, ці як?
— Садзі свайго Лупа і лезь сам у кабіну, бо няма часу,— незалюбіў той.— Бо замёрз, як прус!
Не выпускаючы ланцуга, Карнюшка таропка падбег да задняга борта і апусціў яго. Новы рухавік блішчэў срэбрам у кузаве.
Луп моўчкі назіраў за тым, як мітусіўся Гаспадар, як Рыгор палез у кабіну. Ён пачакаў, пакуль дадуць знак, і скокнуў у кузаў, але ледзь не сарваўся ўніз ад болю ў лапе. Гаспадар падцягнуў яго за ланцуг і дапамог ускараскацца наверх. Там Луп адразу лёг і заплюшчыў вочы. Ён чуў, як Гаспадар прывязаў ланцуг, як пасля палез у ка-біну да Рыгора і як кранулася машына. Яго загайдала, і ён задрамаў. Асфальт неўзабаве скончыўся, бо яны з’ехалі на балыпак, які вёў да вёскі.
Рыгор і Карнюшка сядзелі ў кабіне. Рыгор умела вёў свой «зілок», але быў невясёлы, хаця рухавік атрымаў на базе без затрымкі і мусіў вярнуцца дамоў да цемнаты. Невясёласць яго тлумачылася бязглуздай бойкай з падлеткамі, але была і яшчэ прычына. Прыкладна тыдзень таму ён зрабіў прапанову дзяўчыне з суседняй вёскі Восава. Рыгор з Марынай ведалі адзін аднаго каля трох гадоў — увесь час, пакуль служыў, Рыгор атрымліваў ад яе наіўныя лісты, у якіх падрабязна паведамлялася аб усіх падзеях і зменах у вёсцы. Але цяпер Марына была зусім іншая, і ад яе наіўнасці не засталося амаль нічога. Вось каб яны жылі ў горадзе! Мясіць гразь на ферме гумавымі ботамі, як маці,— не, гэта не па ёй. I маці яе падтрымала: толькі ў горад, дачушка! Досыць, яна за іх абедзвюх адпрацавала. Не ў маладзёжны ж жывёлагадоўчы атрад ісці. Стварылі яго гады тры назад. Гаварылі пра яго ў раёне шмат, пісалі ў газеце, абяцалі многае. Але, акрамя дрэнна пашытай формы, нічым не забяспечылі. Пашумелі, пакрычалі, а на ферме транспарцёр так і не працуе. А на заўвагу Рыгора, што час змяніўся і ў лепшы бок, Марына толькі пакпіла: жыццё ж кароткае, а мне жыць не горш за іншых ахвота. Паглядзіш вунь тэлевізар, дык зайздросна...
У глыбіні душы Рыгор адчуваў, што не зусім удалася характарам яго каханка, але іншыя дзяўчаты ў іх вёсцы былі зусім не тое, а прыгажосць усё-такі, думаў Рыгор, як ні круці, а вялікая сіла.
I кожная жанчына аддасць за яе і розум, і душу, і нават шчасце. Бо і мужчыны імкнуцца не да разумных ды добрых, а да тых, якія ім смачнейшыя.
Цяпер, па дарозе дамоў, Рыгор думаў пра тое, што калі ў дзяўчыны ў галаве завяліся такія думкі, то справа яго ўвогуле дрэнь. «Бо хто я такі? — раптам успомніў ён.— Калгаснік. Вось дык слова — мянушкай стала!»
I Рыгор проста так, каб пачуць якое спачувальнае слова, хацеў ужо расказаць Карнюшку, як яго набілі і абазвалі калгаснікам, але перадумаў і пачаў расказваць іншае — як у арміі ім прыслалі новага ўзводнага, і той узводны, малады, дуркаваты яшчэ лейтзнанцік, вучыў іх страявой: ну што ты як калгаснік ходзіш, казаў ён, ану падцягніся, так тваю і гэтак... Нехта са старэйшых афіцзраў пачуў і павёў з сабой таго лейтэнанціка. Праз якую гадзіну той вярнуўся і калгаснікамі болып нікога не называў.
Але, зірнуўшы на суседа, расказваць далей Рыгор не стаў, бо Карнюшка раптам пачаў даводзіць сваё. I да Рыгора паступова пачаў даходзіць сэнс яго слоў. Карнюшка выхваляўся:
— От лабідуды! Вучоныя дзятлы! Ты толькі паслухай пра мае прыгоды. Сабралі мне шэсцьдзесят рублёў і кажуць: давай, дзядзька, бяры грошы, а ваўка свайго ў лесе выпусціш! А нам слова дай, што не падманіш. Адзін такі мажны, артыстам назваўся, усё мяне ўшчуваў: навошта жывёлу катуеш? Маўляў, траву трэба есці, мяса нельга. А другі, нягеглы, філосаф быццам, ці хто, яму даводзіць, што хутка ўсім спецыяльных мясных чарвякоў выдаваць будуць, кармі, адсякай па кавалку і еш, а тыя зноў вырастуць. А потым усе да мяне — ваўкі карысныя, іх трэба на волі трымаць. А ты што скажаш, Рыгор? Ён жа перш-наперш на той волі каго-небудзь загрызе, бо яму есці трэба. I не што іншае, а мяса. Вось той зімой, да слова, загналі ваўкі на лёд лася і там яго лёгка ўзялі, бо
на лёдзе што лось, што карова — адзін чорт. А лось грошы вялікія каштуе.
— I што ты плявузгаеш, дзядзька. Якія чарвякі, якія ласі?
— Каб цябе перуном! — пакрыўдзіўся Карнюшка.— Я ж табе ўсю праўду кажу!
— Ну й што далей? — вяла спытаў Рыгор.
— Ты, хлопец, нічога, пэўна, не зразумеў. Далі яны мне грошы, быццам купілі майго Лупа, і кажуць: ты яго ў лес адвядзі і выпусці. А то нам нязручна, нас пакусаць можа! Слова ім дай... А слова гэтае — цьфу! А я вось вазьму ды ў райзаг яго здам, сто рублёў яшчэ атрымаю ці шапку пашыю са свайго Лупа. Хе-хе...
Абапал дарогі пацягнуліся рэдкія дрэвы, а потым «зілок» нырнуў у лес. Шлях быў няроўны, там-сям трапляліся ямы, запоўненыя бруднай вадой, але разбітая каляіна вяла ўсё далей, і матор цягнуў добра.
17 гадзін.
— Дык, кажаш, талакой сабралі грошы, каб адпусціў?— урэшце зразумеў і здзівіўся Рыгор.
— Я і кажу — ёлупы. Ты не думай, я табе яшчэ траяк дамо, аддзячу. Не дарма ж вязеш.
— Што мне твае траякі,— спахмурнеў Рыгор.
— Траяк да траяка — і паважаюць сваяка!
— Паслухай, Сямён,— пачаў, як з роўным па гадах, Рыгор.— Ты вось неяк лесніком хацеў стаць, у горад ездзіў вучыцца. А лес ты любіш?
— А чаго яго любіць? Ён не баба.
— Яно, можа, і так, але ж, мяркую, якое хараство — лес... Зірні навокал. А спыніцца, паслухаць. Ветрык падзьме, і шолах пойдзе, зашумяць дрэвы. I слухаў бы тое ці ўдзень, ці ноччу ля вогнішча.
— Цх-х-х,— выдыхнуў Карнюшка.— Дзівак ты, Рыгорка.
Рыгор працягваў:
— Я ў арміі, ты ж ведаеш, далёка адсель служыў, усякага пабачыў. Там таго, што ў нас, і блізка няма. Таму і цягнула дамоў, кожнае дрэўца ў думках успаміналася, кожны кусцік, рэчка наша гаротная, невялічкая. Вось аб моры спяваюць, кніжкі пішуць. А лес наш горш за тое мора? Не...
— Дзіўны ты чалавек,— зноў ахалодзіў яго Карнюшка.— А нам, татарам, адзін чорт!
— Дрэнь ты, братка,— памаўчаўшы, сказаў Рыгор.
— Малады яшчэ лаяцца на мяне,— засычэў пакрыўджана Карнюшка.— Пажыві з маё, паспытай ліха.
— Табе людзі паверылі, грошы далі, а ты як таракан, усё б зжор.
— Людзі тыя жыцця не ведаюць нашага. Ім у цацкі гуляць. А жыццё — гзта ведаеш што?
— Ну?
— Натуральны адбор. Нехта гіне, каб другі жыў.
Рыгор здзівіўся:
— Ты, дзядзька, разумнік сваёй гадоўлі.
— Анягож,— згадзіўся Карнюшка.
— А ў сталіншчыну ты што рабіў?
Карнюшка папярхнуўся.
— Што вярзеш, хлопец? У які бок?
— Ведаеш жа, на што намякаю, у які бок хілю.
— Цьфу! — плюнуў Карнюшка.— Я ў тыя гады, калі цябе, да слова, і ў праекце не было, падшыванцам бегаў. Ды што ты можаш аб тым часе ведаць?
— Характер у цябе адпаведны. Неблагія стукачы з такіх выходзілі. У кожнай вёсачцы, у кожным калгасе, а ў горадзе ў кожным двары свой стукачок. Пашчыравалі крывасмокі!
— Лухта. Я пры чым? А вось ты даўно ў мяне на падазрэнні.
Рыгор здзівіўся.
— Гавары, ну!
— Скажу. Мяркую, кантужаны ты быў ці паранены ў галаву. А сёння дабавілі, дык ты і балбочаш абы-што і злуеш. Дурня ж і ў царкве б’юць.
Тое, што ён, як казалі ў іх вёсцы, хацеў лізнуць, а выйшла, што гаўкнуў, Карнюшка зразумеў адразу, бо Рыгор спыніў машыну.
— Вось што, дзядзька. Слухай мяне. Рабі зараз жа тое, што людзям абяцаў, а потым сам, дарэчы, вымятайся!
— Ты што, Рыгорка? — залісіў Карнюшка.— Я ж пажартаваў, а ты ўсур’ёз. Ну куды я пайду на ноч гледзячы? У лесе? А ваўка навошта адпускаць? Яшчэ пакусае каго, бяда будзе!
Рыгор адчыніў кабіну і зазірнуў праз борт у кузаў.
— Я сам яму волю дам. Людзі грошы сабралі, спадзяваліся. А ты вёску нашу ганьбіш!
Луп драмаў, але адразу ачуняў, калі машына спынілася, і моўчкі рвануўся да Рыгора, які закінуў нагу на борт. Той адхіснуўся.
— От дурань. Я ж цябе вызваліць хачу!
— А ён не хоча! — узрадаваўся Карнюшка.
Не дастаўшы Рыгора, Луп больш не лажыўся.
Голад і боль у параненай лапе зноў пакрысе развярэджвалі ў ім лютасць. Машына, між тым, стаяла на месцы, а Гаспадар з Рыгорам спрачаліся, і ў голасе Рыгора ён чуў уладныя інтанацыі, а Гаспадар адказваў, як залежны. I зноў у яго свядомасці ўзніклі дзіўныя думкі аб тым, што Гаспадар не такі ўжо ўсемагутны і моцны, якім здаваўся дагэтуль. Сёння ён упершыню мог параўноўваць таго з іншымі людзьмі, асабліва на рынку, і параўнанне было не на карысць Гаспадара.
