А пазбаўленыя сваiх гаспадарак фермеры-перасяленцы наваднялi Калiфорнiю дзвесце пяцьдзесят тысяч, трыста тысяч. Там, ззаду, усё новыя i новыя трактары паўзлi па зямлi i зганялi з яе арандатараў. I новыя хвалi выплюхвалiся на дарогi, новыя хвалi беззямельнага, бяздомнага люду, узлаванага, упартага i таму небяспечнага.
Калiфарнiйцы шмат чаго патрабавалi ад жыцця - прымнажэння капiталу, поспеху ў грамадстве, уцех i забаў, раскошы, надзейнага змяшчэння грошай у банках, а новыя варвары патрабавалi толькi дзвюх рэчаў - зямлi i хлеба; на iх разуменне гэтыя дзве рэчы злiвалiся ў адну. I ў той час як патрабаваннi калiфарнiйцаў былi туманныя, неакрэсленыя, тое, да чаго iмкнулiся Окi, ляжала проста пры дарозе, цвялiла вока, распальвала зайздрасць: урадлiвыя палi, дзе можна выкапаць калодзежы, - урадлiвыя зялёныя палi; зямля, якую можна раскрышыць пальцамi на далонi; трава, пах якой можна ўдыхнуць у сябе; сцяблiнкi аўса - пажуеш iх i адчуеш у горле даўкаватую слодыч. Чалавек пазiраў на абложную зямлю i ведаў, у думках бачыў, што гнуць спiну i натужвацца тут можна нямарна - тут вырасце капуста i залацiстая цукровая кукуруза, рэпа i морква.
Бяздомны, галодны чалавек ехаў па дарогах, побач з iм яго жонка, на заднiм сядзеннi схуднелыя дзецi, i глядзеў на абложныя палi, якiя маглi б даць яму не прыбыткi, не - ежу, i ён ведаў, што няўробленае поле - грэх, а незасеяная зямля - злачынства супраць яго згаладалых дзяцей. I калi такi чалавек праязджаў па дарогах, кожнае такое поле было яму спакусай, i яго разбiрала жаданне ўзяць сабе гэтыя палi i вырасцiць на iх тое, што дасць сiлу яго дзецям i прынясе супакаенне жонцы. Спакуса ўвесь час была перад яго вачыма. Палi вабiлi яго, арашальныя канавы з чыстай праточнай вадой дражнiлi яго ўяўленне.
А на поўднi ён бачыў залатыя апельсiны на дрэвах, маленькiя залатыя апельсiны на цёмнай зеленi дрэў, i вартаўнiкоў з драбавiкамi ў прысадах - каб чалавек не мог сарваць плада свайму схуднеламу дзiцяцi, хоць апельсiны пойдуць на звалку, калi цана iх упадзе.
Ён уязджаў на сваёй старой калымазе ў гарадок. Ён бегаў па фермах у пошуках працы. Дзе нам можна тут пераначаваць?
А вунь, у Гувервiлi, ля самай рэчкi. Там ужо цэлая плойма гэтых Окi.
Ён пад'язджаў на сваёй старой машыне да Гувервiля. I потым ужо нiколi не пытаўся пра начлег, бо на ўскраiне кожнага горада быў свой Гувервiль.
Хламны пасёлак звычайна ўзнiкаў каля вады; замест дамоў тут былi палаткi, буданы з бур'яну, загарадкi з кардону - кучы рознай непатрэбшчыны. Чалавек прывозiў сям'ю ў гэты пасёлак i лiчыўся грамадзянiнам Гувервiля - усе такiя пасёлкi называлiся Гувервiлямi. Чалавек ставiў палатку як мага блiжэй да вады; а калi палаткi ў яго не было, ён iшоў на гарадскую звалку, прыносiў адтуль старыя кардонныя скрынкi i з гэтай гафрыраванай паперы будаваў сабе прыстанiшча. А калi лiў дождж, яно размакала i зносiлася вадой. Чалавек атабарваўся ў Гувервiлi i снаваў на машыне па наваколлi, па фермах, шукаючы працы, i тыя мiзэрныя грошы, што ў яго яшчэ заставалiся, ён трацiў на бензiн. Вечарамi мужчыны збiралiся разам i гутарылi. Седзячы на кукiшках, яны гаварылi пра зямлю, якую бачылi ўсцяж дарог.
Вунь там, далей на захад, - трыццаць тысяч акраў. Ляжаць сабе проста так. Госпадзi, што я зрабiў бы з такой зямлёю - хоць з пяццю яе акрамi! Эх, чорт, на стале ў мяне было б усё!
А ты заўважыў? На фермах нi гароднiны не садзяць, нi курэй не трымаюць, нi свiней. Разводзяць толькi адно - бавоўну або персiкi цi салату. А на другой ферме адны куры. Усё астатняе купляюць, а маглi б хоць у агародчыках вырасцiць.
Госпадзi, што б я зрабiў з парачкай свiней!
Ну, гэта ўсё не тваё i нiколi тваiм не будзе.
Што ж рабiць? Гэтак дзяцей не выгадуеш.
У лагерах шэптам перадавалi адзiн аднаму чуткi. У Шэфтары ёсць работа. I сярод ночы грузiлiся машыны, на дарогах цесната - пагоня за работай, як залатая лiхаманка. У Шэфтары стоўпатварэнне, народу наехала ў пяць разоў больш, чым трэба. Пагоня за працай, як залатая лiхаманка. Яны выязджалi цiшком ноччу, апанаваныя нястрымным iмкненнем атрымаць работу. А ўздоўж дарог былi спакусы - палi, якiя маглi даць хлеб.
На гэта ёсць гаспадар. Гэта не наша.
Што ж, можа, усё ж пашанцуе атрымаць тут невялiчкi ўчастачак. Няхай самы маленькi. Вунь там - хоць лапiк зямлi. Цяпер там адзiн смярдзючы дурнап'ян. Госпадзi, з гэтага лапiка я столькi бульбы сабраў бы - на ўсю сям'ю хапiла б!
Яно не наша, Дурнап'ян дык дурнап'ян, няхай сабе расце. Час ад часу хто-небудзь набiраўся смеласцi, пракрадаўся на лапiну зямлi i расчышчаў яе, спрабуючы па-зладзейску прысвоiць сабе крыху яе багацця. Патаемныя агароды, схаваныя сярод пустазелля. Пакецiк маркоўнага насення i трохi рэпавага. Саджалi шалупiнне ад бульбы, увечары крадком прабiралiся матычыць захопленую зямлю.
Пакiнь пустазелле па краях - i нiхто не ўбачыць, што мы тут робiм. I пасярэдзiне таксама пакiнь буйны, высокi бур'ян.
Вечарамi ўпотай працавалi на агародах, насiлi ваду з рэчкi ў iржавай бляшанцы.
I вось адным днём - шэрыфскi памагаты: ты што тут робiш?
Нiчога дрэннага.
Я за табой даўно сачу. Зямля не твая. Ты парушаеш чужое права ўласнасцi.
Тут зямля неўзараная, нiкому нiякай шкоды я не раблю.
Во чортавы скватэры, самачынцы! Як бачыш гаспадарамi сябе адчуеце. Ды горка пашкадуеце. Падумаеш, гаспадар знайшоўся. Ану, давай адсюль!
I маленькiя зялёныя макаўкi морквы пазбiваны нагой, нацiнне рэпы затаптана. I зноў забуяў дурнап'ян. Але прадстаўнiк закону меў рацыю. Ураджай - гэта ўжо ўласнасць. Калi зямля ўскапана i морква з'едзена, чалавек, бадай, будзе бiцца за зямлю, што дала яму харч. Хутчэй гнаць яго ў шыю! Яшчэ ўявiць сябе гаспадаром! Можа, нават насмерць будзе бiцца за гэты лапiк зямлi сярод смуроднага пустазелля.
Ты бачыў, якая ў яго была фiзiя, як мы рэпу тапталi? Чаго добрага i забiць мог. Такiх трэба трымаць у струне, а то ўсю зямлю тут у нас захопяць. Усю краiну.
Прышлыя, чужынцы.
Гавораць, праўда, па-нашаму, але ўсё роўна зусiм iншы народ. Глядзi, як яны жывуць. Хiба хто з нашых стаў бы гэтак жыць? Чорта лысага!
Вечарамi сядзелi на кукiшках, гутарылi. I чый-небудзь усхваляваны голас: а чаму б чалавекам дваццацi з нас не заняць якi ўчастак? У нас ёсць стрэльбы. Зоймем i скажам: зганяйце, калi зможаце. Чаму б так не зрабiць?
Як пацукоў, усiх перастраляюць.
А што, па-твойму, лепш, памерцi цi гэтак жыць? Накрыцца зямлёй або буданамi з джутавых мяхоў? Якi лёс ты выбераш сваiм дзецям - памерцi цяпер або праз два гады - ад недастатковага харчавання, як пiшуць. Ведаеш, што мы ямо ўвесь гэты тыдзень? Крапiўны адвар i скавароднiкi. А мука адкуль у нас на скавароднiкi, ведаеш? З падлогi таварнага вагона пазмяталi.
Гутаркi ў лагерах, а шэрыфскiя памочнiкi -таўстазадыя, з рэвальверамi на тоўстых сцёгнах - пахаджваюць па лагеры: народ гэты трэба ў страху трымаць. Яго трэба добра прыструнiць, а то адзiн бог ведае што тут натвораць! Людзi гэтыя небяспечныя, як чарнамазыя на поўднi. Калi даць iм аб'яднацца, нiчым iх не спынiш.
Вытрымка з газеты: "Памочнiк шэрыфа ў Лорэнсвiлi паспрабаваў выселiць з горада скватэра. Той аказаў супрацiўленне i вымусiў прадстаўнiка закону ўжыць зброю. Адзiнаццацiгадовы сын перасяленца забiў палiсмена з дваццацiдвухкалiбернай стрэльбы".
Змеi падкалодныя! З iмi трымай вуха востра, а пачнуць спрачацца - страляй у iх першы. Калi хлапчанё забiвае палiсмена, чаго ж тады чакаць ад дарослых? У iх нораў круты, дык з iмi трэба яшчэ больш крута. Няма чаго цырымонiцца. Прыстрашыць iх як след.
А што, калi яны не з палахлiвых. Што, калi яны заўпарцяцца i пачнуць адстрэльвацца? Гэтыя людзi з малых год прывыклi да зброi. Стрэльба для iх частка цела. Возьмуць i не спалохаюцца. I што будзе, калi яны аднаго дня пойдуць вайной на нашу краiну, як лангабарды на Iталiю, як германцы на Галiю, як туркi на Вiзантыю? Гэта былi орды людзей, згаладалых па зямлi i, да таго ж, дрэнна ўзброеных, а ўсё ж спынiць iх не маглi легiёны. I не спынiлi нi крывавыя бойнi, нi расправы. Чым можна запалохаць чалавека, якi не толькi сам курчыцца з голаду, але i бачыць успушаныя жываты сваiх дзяцей? Такога не запалохаеш - ён ведае такое, страшней за што няма нiчога.
У Гувервiлi гаманiлi мужчыны: дзед мой адабраў зямлю ў iндзейцаў.
Не, гэтак няможна, мы пра гэта ўжо гаварылi. Гэта зладзейства. А я не злодзей.
Няўжо? Пазаўчора ноччу ты ўкраў з ганка бутэльку малака. А яшчэ ты ўкраў медны дрот, прадаў яго i на гэтыя грошы купiў кавалак мяса.
То праўда, але ж дзецi былi галодныя.
Што нi кажы, гэта крадзеж.
А ведаеце, як Ферфiлды займелi сваю ферму? Зараз раскажу. Зямля тады ўся была дзяржаўная, бяры хто хоча. Стары Ферфiлд падаўся ў Сан-Францыска, пахадзiў па шынках i набраў тры сотнi п'яных бадзяг. I зброд гэты нарэзаў сабе ўчасткi. Ферфiлд кармiў iх, паiў iх вiскi, а калi прыйшлi паперы на зямлю, ён забраў iх сабе i перавёў на сваё iмя. Пасля расказваў, што кожны акр абышоўся яму ў пiнту сiвухi. I як гэта назваць - таксама зладзействам?
Добрага тут, вядома, мала, але ў турму яго не запраторылi.
Не, у турму не пасадзiлi. I таго чалавека, што паставiў лодку на фургон i потым даводзiў, што ўвесь участак быў пад вадой, - вось нават тая лодка, у якой я плыў, - яго таксама не пасадзiлi. I тых, хто дае хабар вашынгтонскiм кангрэсменам i заканадаўцам у штатах, таксама яшчэ нiкога не пасадзiлi.
