Том сказаў:
- Малiтва мяса нiколi не давала. На гэта свiння патрэбна.
- Правiльна. I гасподзь усемагутны за працу таксама не плацiць. Усе гэтыя людзi хочуць жыць прыстойна, дзяцей хочуць выгадаваць добрымi людзьмi. А на старасцi год iм хочацца пасядзець на ганку i паглядзець, як сонца заходзiць. А маладым - патанцаваць, паспяваць i злюбiцца адно з адным. Усiм хочацца пад'есцi, калi-нiкалi выпiць i працаваць. Так, так - задаць такую работу мускулам, каб адчуць прыемную стому. Госпадзi! Нашто я ўсё гэта гавару?
- Хто цябе ведае, - сказаў Том. - Слухаць прыемна. Толькi калi ты ўжо кiнеш свае думкi хоць на кароткi час? Трэба ж нам i за працу брацца. Грошы канчаюцца. Бацька пяць даляраў аддаў, каб на бабчынай магiле дошку з надпiсам паставiлi. Зусiм мала засталося.
Худы буры дварняк выбег з-за палаткi, прынюхваючыся да зямлi. Ён трымаўся з асцярогай, гатовы ў любы момант даць цягу. Апусцiўшы нос долу i сапучы, ён падбег амаль ушчыльную да Тома i Кейсi, раптам учуў iх, падняў галаву, убачыў людзей, адскочыў убок i кiнуўся прэч, прыцiснуўшы вушы i падтулiўшы хвост. Кейсi праводзiў яго вачыма, пакуль ён не знiк за палаткай, i цяжка ўздыхнуў.
- Нiкому я дабра не прыношу, - сказаў прапаведнiк. - Нi сабе, нi другiм. Усё думаю: можа, мне лепш пайсцi ад вас. Я ем ваш хлеб, месца займаю. А ўзамен нiчога не даю. Можа, знайду дзе сталую работу, тады выплачу вам хоць частку свайго доўгу.
Том адкрыў рот, выпнуў нiжнюю скiвiцу i пастукаў па зубах сухой сцяблiнкай палявой гарчыцы. Вочы яго глядзелi за лагер - за шэрыя палаткi i халупкi з бляхi i кардону.
- Някепска было б цяпер пачак "Дэрэма" раздабыць, - сказаў ён. - Я не курыў ужо чорт ведае колькi. У Макалестары мы без курыва не сядзелi. Мяне часам назад туды цягне. - Ён зноў пастукаў сцяблiнкай па зубах i раптам павярнуўся да прапаведнiка. - Ты ў турме нiколi не сядзеў?
- Не, нiколi, - адказаў Кейсi.
- Ты так адразу ад нас не iдзi. Пачакай крыху.
- Чым раней пачну шукаць працу, тым хутчэй знайду.
Том пiльна паглядзеў на яго прыплюшчанымi вачамi i зноў надзеў на галаву кепку.
- Слухай, - сказаў ён. - Прапаведнiкi любяць пра малочныя рэкi з кiсельнымi берагамi расказваць, а тут гэтым i не пахне. Тут нядобрыя справы робяцца. Мясцовыя жыхары баяцца тых, хто прыязджае сюды, на Захад, i напускаюць на iх палiцыю, каб напалохаць нас i назад павярнуць.
- Так i ёсць, - сказаў Кейсi. - Я гэта ведаю. А чаму ты пра турму пытаўся?
Том раздумлiва загаварыў:
- Калi ў турме сядзiш... усё загадзя... нейкiм чуццём... угадваеш. Там гаварыць многа мiж сабой не дазваляюць... з адным, з двума можна, а набярэцца больш - разганяюць. Вось i робiшся такiм, што ўсё востра ўспрымаеш. Калi што-небудзь наспявае... ну, скажам, звiхнецца твой сусед па камеры, стукне наглядчыка ручкай швабры па галаве... а ты загадзя ведаў, што так будзе. Уцёкi, бунт... цябе пра гэта папярэджваць не трэба. Сам здагадваешся. Прадчуваеш.
- I што ж?
- Пабудзь тут, - сказаў Том. - Хоць да заўтра пабудзь. Тут нешта наспявае. Я тут з адным хлопцам пагаварыў. Хiтруе, вiляе, як каёт, толькi, здаецца, крыху перабраў. Каёт каётам. Асцярожлiвы такi, цiхманы, быццам у бязвiнную гульню гуляе... а мне ўсё думаецца, нездарма курыца квокча.
Кейсi дапытлiва паглядзеў на яго, адкрыў ужо рот, каб нешта сказаць, але раптам моцна сцiснуў губы. Ён паволi перабiраў пальцамi нагi, потым зняў рукi з калень, крыху выставiў наперад адну ступню i паглядзеў на яе.
- Добра, - сказаў ён, - я пачакаю, адразу не пайду.
Том сказаў:
- Калi цэлы гурт людзей, добрых, цiхамiрных людзей, не ведае, не разумее, што робiцца наўкол... значыць, трэба нечага чакаць.
- Я застаюся, - сказаў Кейсi.
- А заўтра зранку паедзем шукаць работу.
- Добра, - сказаў Кейсi i паварушыў пальцамi нагi, панура пазiраючы на iх. Том адкiнуўся назад, абапершыся на локаць, i заплюшчыў вочы. З-за брызенту да яго слыху данеслiся няясныя галасы Ружы Сарона i Конi.
Пад брызентам быў густы цень, i светлыя трохкутнiкi з абодвух бакоў выступалi рэзка i выразна. Ружа Сарона ляжала на матрацы, а Конi сядзеў побач на кукiшках.
- Трэба было б мацi памагчы, - сказала Ружа Сарона. - Некалькi ўжо разоў я збiралася, але толькi варухнуся, адразу рвота.
Позiрк у Конi быў пахмурны.
- Каб ведаў, што так будзе, не паехаў бы. Вывучыўся б дома вечарамi на трактарыста i меў бы тры даляры ў дзень. На тры даляры можна жыць яшчэ як, i ў кiно кожны вечар хадзiць.
Ружа Сарона насцярожылася.
- Вечарамi ты будзеш радыё вывучаць, - сказала яна. Конi доўга не адказваў ёй. -Ты ж будзеш? - патрабавальна запыталася яна.
- Ну, вядома. Як толькi на ногi стану. Крыху зараблю.
Ружа Сарона прыўзнялася на локцi.
- Ты раздумаў?
- Н-не... не... вядома, не. Толькi я... я не ведаў, што прыйдзецца жыць у такiх месцах, як гэтае.
Пагляд у Ружы Сарона зрабiўся суровы.
- Значыць, так трэба, - прамовiла яна спакойна.
- Вядома, вядома. Сам разумею. Толькi перш на ногi стану. Зараблю трохi. А ўсё ж, вiдаць, лепш было б дома застацца, я вывучыўся б на трактарыста. Iм плацяць па тры даляры ў дзень, ды яшчэ прырабiць можна. - Ружа Сарона скiравала на яго пiльны позiрк, i, калi вочы iх сустрэлiся, Конi зразумеў, што яна ўзважвае, вызначае яго вартасць. - А вучыцца я буду. Толькi спачатку трэба на ногi стаць.
Ружа Сарона рашуча, з выклiкам сказала:
- Мы павiнны дамок набыць, перш чым дзiця народзiцца. У палатцы раджаць не хачу i не буду.
- Ну зразумела, - сказаў Конi. - Але мне спачатку трэба стаць на ногi. Ён выйшаў з-пад навеса i паглядзеў на мацi - яна нахiлiлася над агнём, у якiм гарэла сухое ламачча. Ружа Сарона лягла на спiну i ўтаропiла позiрк у брызент над галавой. Потым заткнула вялiкiм пальцам рот, як кляпам, i цiха заплакала.
Мацi ўкленчыла перад вогнiшчам i ламала голле, падтрымлiваючы агонь пад кацялком, у якiм тушылася мяса. Языкi полымя то ўзнiмалiся ўгору, то ападалi, то ўзнiмалiся, то ападалi. Дзецi, iх было пятнаццаць, моўчкi стаялi вакол вогнiшча i не зводзiлi з яго вачэй. I калi да iх дайшоў пах тушанага мяса, насы ў iх крышачку зморшчылiся. Сонца паблiсквала на iх пабурэлых ад пылу жоўтых валасах. Дзецi адчувалi, што няёмка так стаяць i пазiраць, але прэч не iшлi. Мацi цiха гаварыла з дзяўчынкай, што стаяла ў самым цэнтры гэтага гурту дзяцей, якiя з прагнасцю глядзелi на кацялок. Дзяўчынка была крыху старэйшая за астатнiх дзяцей. Яна стаяла на адной назе, гладзячы лытку пад'ёмам голай ступнi. Рукi яна сашчапiла за спiнай. Маленькiя шэрыя вочы спакойна глядзелi на мацi. Яна прапанавала:
- Дайце наламаю вам сучча, мэм.
Мацi падняла галаву ад кацялка:
- Вiдаць, хочаш есцi папрасiць?
- Так, мэм, - спакойна адказала дзяўчынка.
Мацi падсунула сучча пад кацялок, i агонь цiха загудзеў.
- Ты сёння не снедала?
- Не, мэм. Тут нiякай работы няма. Та хоча прадаць што-небудзь з пажыткаў, купiць бензiну i паехаць далей.
Мацi зноў зiрнула на яе:
- Астатнiя таксама не снедалi?
Дзецi бянтэжлiва пераступiлi з нагi на нагу i адвялi вочы ад кацялка, ад якога iшла пара. Адзiн маленькi хлопчык пахвалiўся:
- Я снедаў... i брацiк мой таксама... i вось гэтыя двое, сам бачыў. Мы добра пад'елi. Вечарам паедзем далей на поўдзень.
Мацi ўсмiхнулася:
- Значыць, вы не галодныя. А то на ўсiх не хопiць.
Хлопчык выпнуў нiжнюю губу.
- Мы добра пад'елi, - паўтарыў ён i раптам крута павярнуўся, пабег i нырнуў у сваю палатку. Мацi так доўга глядзела яму ўслед, што дзяўчынка вырашыла напомнiць ёй:
- Агонь зусiм патух, мэм. Я распалю яго, калi хочаце.
Руцi з Уiнфiлдам стаялi сярод дзяцей, стараючыся захаваць спакой i годнасць. Яны трымалiся адчужана i, разам з тым, як гаспадары. Руцi глянула на дзяўчынку халоднымi, злоснымi вачамi, потым прысела каля агню i стала ламаць галiнкi.
Мацi зняла накрыўку з кацялка, памяшала мяса палачкай.
- Вось i добра, што вы не ўсе галодныя. Той маленькi хлопчык напэўна ж не галодны.
Дзяўчынка насмешлiва ўсмiхнулася:
- Хто - ён? Проста выхваляецца. Падумаеш, нос задраў! Калi ў iх на вячэру нiчога няма, ведаеце, што ён выдумляе? Учора вечарам выйшаў з палаткi i кажа: мы курыцу елi. А як жа! Я яшчэ раней зазiрнула да iх у палатку i бачыла, што ў iх было на вячэру: адны аладкi, як i ва ўсiх у нас.
- А-а... - Мацi кiнула позiрк на палатку, у якую шмыгнуў маленькi хлопчык, i запыталася ў дзяўчынкi: - А вы даўно ў Калiфорнii?
- Ну, месяцаў шэсць. Спачатку мы жылi ва ўрадавым лагеры, потым паехалi далей, на поўдзень, а калi вярнулiся, там было ўжо поўна. Во дзе жыць добра, я вам скажу.
- Дзе гэта? - запыталася мацi i, узяўшы з рук Руцi наламаныя галiнкi, паклала iх у агонь. Руцi з нянавiсцю зiрнула на дзяўчынку.
- А там, каля Ўiдпэтча. Там i прыбiральнi добрыя, i душавыя ёсць, бялiзну можна памыць у начоўках, вада блiзка - добрая, пiтная, па вечарах музыка iграе, а ў суботу вечарам танцы. О, вы нiдзе такога не бачылi. I дзецям ёсць пляцоўка, а ў прыбiральнях папера. Пацягнеш ручку ўнiз, вада туды льецца, i палiсмены нiякiя не лезуць у палаткi, а той дзядзька, што начальнiкам там ходзiць, далiкатны такi - зойдзе ў госцi, добра пагаворыць i зусiм не ганарысты. Хацела б я яшчэ там пажыць.
