Добрага тут, вядома, мала, але ў турму яго не запраторылi.
Не, у турму не пасадзiлi. I таго чалавека, што паставiў лодку на фургон i потым даводзiў, што ўвесь участак быў пад вадой, - вось нават тая лодка, у якой я плыў, - яго таксама не пасадзiлi. I тых, хто дае хабар вашынгтонскiм кангрэсменам i заканадаўцам у штатах, таксама яшчэ нiкога не пасадзiлi.
Такую гамонку можна было пачуць у кожным Гувервiлi, па ўсiм штаце.
А тут яшчэ налёты - раптоўнае ўварванне ўзброеных шэрыфскiх памочнiкаў у лагер перасяленцаў. Выбiрайцеся адгэтуль. Загад аддзела аховы здароўя. Ваш лагер - рассаднiк заразы.
А куды нам падзецца?
Не наша справа. У нас загад вас выселiць. Праз паўгадзiны мы лагер падпалiм.
У нас пачаўся тыфус. Хочаце, каб зараза пайшла далей?
Нам загадана вас выселiць. Ну, хутчэй! Праз паўгадзiны мы спалiм лагер.
Праз паўгадзiны ад кардонных халупак i зробленых з бур'яну буданоў у неба ўзняўся дым, i людзi зноў пагналi свае машыны па дарогах у пошуках новага Гувервiля.
А ў Канзасе i Арканзасе, у Аклахоме, Тэхасе i Нью-Мексiка трактары ўрывалiся на фермы i выганялi арандатараў.
У Калiфорнii iх ужо трыста тысяч, а яны ўсё прыбываюць. Дарогi Калiфорнii забiты ашалелымi людзьмi, што, як мурашкi, бягуць усё далей i далей, гатовыя накiнуцца на любую працу - цягаць, пiхаць, падымаць, несцi. Да кожнага цяжару, падняць якi пад сiлу аднаму чалавеку, цягнуцца пяць пар рук, на кожную порцыю ежы разяўляюцца пяць ратоў.
А буйныя ўласнiкi - iм пагражае страта iх земляў пры сацыяльным перавароце; буйныя ўласнiкi - iм даступныя ўрокi гiсторыi, яны вывучалi яе i ведаюць бясспрэчную iсцiну: калi ўласнасць сканцэнтроўваецца ў руках невялiкай кучкi людзей, яе адбiраюць. I адпаведная ёй iсцiна: калi большасць людзей жыве ў голадзе i холадзе, яны бяруць сiлай тое, у чым яны маюць патрэбу. I яшчэ адна кiдкая iсцiна крычыць праз гiсторыю: расправы толькi гуртуюць тых, з кiм распраўляюцца, памнажаюць iх сiлу. Буйныя ўласнiкi iгнаравалi гэтыя тры гучныя поклiчы гiсторыi. Зямля канцэнтравалася ў руках усё меншай i меншай кучкi людзей, колькасць разораных расла, а буйныя ўласнiкi ведалi толькi адно задушэнне. Грошы трацiлiся на зброю, на газ для абароны буйных маёнткаў, паўсюль рассылалiся шпiёны, якiя падслухоўвалi нараканнi незадаволеных, каб у самым пачатку выкаранiць бунтарскi дух. На перамены ў эканомiцы не звярталi ўвагi, планамi эканамiчнага аднаўлення грэбавалi, разглядалi толькi меры для вынiшчэння бунту, а самi прычыны, што яго параджалi, засталiся некранутымi.
Трактары, што пазбаўлялi людзей працы, стужачныя транспарцёры, што перамяшчалi груз, машыны, што самi выраблялi, выпускалiся ўсё ў большай i большай колькасцi, i сем'i адна за адной гойсалi на машынах па дарогах, стараючыся падабраць хоць крошкi ад незлiчонага багацця i прагна пазiраючы на зямлю ўсцяж дарог. Буйныя ўласнiкi аб'ядналiся для самаабароны i на сходах сваiх асацыяцый абмяркоўвалi спосабы, з дапамогай якiх можна запалохваць, забiваць, атручваць газамi. I галоўнае, чаго яны баялiся, - гэта трыста тысяч... а калi яшчэ ў гэтых трох соцень тысяч знойдзецца завадатар... тады канец. Трыста тысяч галодных i няшчасных; калi б яны зразумелi самiх сябе, зямля перайшла б да iх, i нiякiя газы, нiякiя вiнтоўкi не спынiлi б iх. А буйныя ўласнiкi - тыя, каго багацце зрабiла большымi i меншымi за простага чалавека, сталi на пагiбельны шлях, хапаючыся за любыя сродкi, якiя ўрэшце маглi знiшчыць iх самiх. Кожны iх крок, кожны гвалтоўнiцкi акт, кожны налёт на Гувервiль, кожны шэрыфскi памагаты, што важна пахаджваў па хламным лагеры, хоць крыху i аддаляў дзень помсты, але рабiў яшчэ больш непазбежным надыход гэтага дня.
Людзi прысаджвалiся на кукiшкi, мужчыны з завостранымi тварамi, схуднелыя ад голаду, азлобленыя ад змагання з iм, - пахмурныя вочы i сцятыя скiвiцы. А навокал iх рассцiлалася ўрадлiвая зямля.
Чуў, што здарылася з дзiцем з той вунь палаткi, чацвёртай з краю?
Не, я толькi што прыехаў.
Малы кiдаўся ў сне, плакаў; Бацькi падумалi - глiсты. Прамылi яму страўнiк, i ён памёр. А гэта быў так званы "чорны язык". Хвароба такая ад дрэннай ежы.
Бедненькi.
А ў бацькоў няма грошай на пахаванне. Давядзецца хаваць як жабрака.
Чорт ведае што!
I рукi запускалiся ў кiшэнi, даставалi дробную манету. Каля ўвахода ў палатку вырасла кучка серабра. I бацькi знайшлi яе там.
Народ наш - добры народ; народ наш - сардэчны народ. Госпадзi, няхай хутчэй прыйдзе той час, калi добрыя людзi не ўсе будуць беднякамi. Госпадзi, няхай хутчэй прыйдзе той дзень, калi малым дзецям будзе што есцi.
А аб'яднаныя ў асацыяцыi ўласнiкi ведалi, што прыйдзе той дзень, калi малiтвы гэтыя змоўкнуць.
I на тым - канец.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ
Малыя Джоўды, Конi з Ружай Сарона i прапаведнiк засталiся сядзець, самлелыя ад спёкi, здранцвелыя, на версе грузавiка, якi спынiўся перад канторай следчага ў Бейкерсфiлдзе, а бацька, мацi i дзядзька Джон зайшлi ў будынак. Неўзабаве з канторы вынеслi кош i паклалi ў яго доўгi скрутак, зняты з грузавiка. Усе сядзелi на самым санцапёку, чакаючы, калi скончыцца следства, будзе вызначана прычына смерцi i падпiсана пасведчанне.
Эл i Том хадзiлi па вулiцах, зазiралi ў вiтрыны крамаў, з цiкаўнасцю паглядалi на прахожых.
I нарэшце бацька, мацi i дзядзька Джон выйшлi з канторы, прыгнечаныя i маўклiвыя. Дзядзька Джон палез наверх. Бацька з мацi занялi свае месцы ў кабiне. Том з Элам вярнулiся, i Том сеў за руль. Ён моўчкi чакаў, што яму скажуць. Бацька глядзеў проста перад сабой, насунуўшы цёмны капялюш нiзка на лоб. Мацi пацiрала пальцамi куткi губ, i позiрк у яе быў адсутны, разгублены, мёртвы ад знясiлення.
Бацька глыбока ўздыхнуў.
- Нiчога не зробiш, - прамовiў ён.
- Я ведаю, - сказала мацi. - А ўсё-такi ёй хацелася, каб яе пахавалi прыстойна. Яна заўсёды пра гэта гаварыла.
Том пакасiўся на iх.
- Як жабрачку? - запытаўся ён.
- Так. - Бацька матнуў галавой, нiбы намагаючыся вярнуцца ў рэчаiснасць. Грошай не хапiла. Не здужалi. - Ён павярнуўся да мацi: - Ты не бяры так блiзка да сэрца. Як нi выкручвайся, што нi рабi, усё роўна нiчога не выйдзе. Няма грошай. Духмянасцi, дамавiна, пастар, месца на могiлках... Мы i дзесятай долi не наскрабём. А што маглi, тое зрабiлi.
- Я ўсё разумею, - сказала мацi. - Проста з галавы не выходзiць, як яна спадзявалася, што яе прыстойна пахаваюць. Трэба не думаць пра гэта. - Яна цяжка ўздыхнула i пацерла куток рота. - А начальнiк гэты - чалавек добры. Фанабэрысты, а ўсё ж добры.
- Яно так, - сказаў бацька. - Ён адкрыта з намi гаварыў.
Мацi адкiнула рукой назад валасы. Моцна сцяла вусны.
- Трэба ехаць, - сказала яна. - Трэба выбраць добрае месца. Знойдзем работу, уладкуемся. Не марыць жа дзяцей голадам. Гэта не па-бабчынаму. Яна i на хаўтурах заўсёды добра наядалася.
- Куды едзем? - запытаўся Том.
- У лагер, - адказаў бацька. - Пакуль не знойдзем работы, апошняе трацiць нельга. Выязджай за горад.
Том запусцiў матор, i грузавiк праехаў некалькi вулiц i пакiнуў горад ззаду. Каля моста яны ўбачылi шмат палатак i халупак.
Том сказаў:
- Давайце тут спынiмся. Паслухаем людзей, даведаемся, цi ёсць дзе работа. - Грузавiк з'ехаў па крутым земляным спуску з шашы i спынiўся на краi лагернай стаянкi.
У лагеры не было нiякага парадку - маленькiя шэрыя палаткi, халупкi, машыны стаялi дзе папала. Як выглядала крайняя халупка, цяжка апiсаць словамi. Паўднёвы бок - тры лiсты ржавага рыфленага жалеза, усходнi бок - стары дывановы палавiк, прыбiты да дзвюх дошак, паўднёвы - паласа толю i абрывак дзiравай парусiны, а заходнi - шэсць кавалкаў мешкавiны. Над квадратным каркасам - пераплёт з вярбовага вецця, на якi накiдана трава, не разасланая, а наваленая кучай. З таго боку, дзе сценка была з мешкавiны, каля ўвахода, быў раскiданы ўсякi скарб. Пяцiгалонавы бiтон з-пад газы, пакладзены набок, служыў печкай, i з яго тырчала ржавая дымавая труба. Бак, каб кiпяцiць ваду, ляжаў каля дзяружнай сценкi, а навокал - цэлы набор скрынак: скрынкi замест крэслаў, скрынкi замест сталоў. Побач з халупкай стаяў стары крыты "форд" мадэлi "Т" з двухколым прычэпам. Усё сведчыла пра тое, што людзi ў гэтым жытле апусцiлiся, заняпалi духам.
За халупкай стаяла маленькая палатка, пашарэлая ад часу i непагадзi, але чысценькая, акуратная; i скрынкi тут былi роўна расстаўлены каля пярэдняй сценкi. Мiж полак палаткi вытыркалася пячная труба, зямля каля ўвахода была добра падмецена i спырскана вадой. На адной скрынцы стаяла вядро з замочанай бялiзнай. Тут панавала ахайнасць i грунтоўнасць. Каля палаткi - легкавая машына мадэлi "А" з маленькiм самаробным прычэпам-спальняй.
А далей вiдаць была вялiзная палатка, iрваная, пашкуматаная, прарэхi былi дзе-нiдзе сцягнуты дротам. Полкi былi расхiнутыя, усярэдзiне ляжалi на зямлi чатыры шырокiя матрацы. На бялiзнавай вяроўцы, нацягнутай уздоўж паўднёвай сценкi, сушылiся ружовыя баваўняныя сукенкi i некалькi пар камбiнезонаў. Усяго ў лагеры было сорак палатак i халупак, i каля кожнага жытла стаяў аўтамабiль якой-небудзь маркi. Некалькi дзяцей высыпала з палатак. Спачатку яны здалёку разглядалi грузавiк, якi толькi што пад'ехаў, потым рушылi да яго ўсёй кампанiяй - басаногiя маленькiя хлопчыкi ў камбiнезонах, з шэрымi ад пылу валасамi.
