Яны памаўчалi, седзячы ў чорнай, як вугаль, цемры пад кустамi. Потым мацi сказала:
- Як жа я пра цябе даведаюся? Цябе могуць забiць, а я нiчога ведаць не буду. Цi пакалечаць. Як я даведаюся?
Том нявесела засмяяўся:
- Можа, Кейсi праўду казаў: у чалавека сваёй душы няма, а ёсць толькi часцiнка адной агульнай душы... Значыць, тады...
- Што тады, Том?
- Тады ўсё добра. Тады ты i ў цемры мяне адчуеш. Я буду паўсюль - куды ты нi глянеш. Калi галодныя падымуцца на змаганне за кавалак хлеба, я з iмi буду. Дзе палiсмен замахнецца дубiнкай, там буду я. Калi Кейсi ведаў, што гаворыць, значыць, я буду i з тымi, хто не сцерпiць i закрычыць... Я буду разам з дзецьмi смяяцца i радавацца, калi, прагаладаўшыся, яны прыбягуць дамоў i ўбачаць на стале вячэру. I калi нашы людзi будуць есцi тое, што яны самi вырасцiлi, будуць жыць у дамах, якiя самi пабудавалi, - там буду i я. Разумееш? Божа мой, я загаварыў зусiм як Кейсi! Гэта таму, што многа пра яго думаю. Часам мне здаецца, што я бачу яго перад сабой.
- Не разумею, пра што ты гаворыш. Не разбяруся.
- Я таксама яшчэ не зусiм разабраўся, - сказаў Том. - Такiя ў мяне думкi. Калi сядзiш на адным месцы, столькi ўсяго ў галаву лезе. Табе час ужо вяртацца, ма.
- Дык ты грошы вазьмi.
Том памаўчаў.
- Добра, - сказаў ён.
- Том, а потым... калi ўсё ўляжацца, ты вернешся? Ты знойдзеш нас?
- Ну вядома, знайду. А цяпер iдзi. Дай руку. - Том памог мацi знайсцi выхад. Пальцы яе моцна ўчапiлiся ў яго запясце. Ён адвёў убок вецце i вылез за ёю. - Дойдзеш да поля, iдзi краем да явара, а там пераходзь рэчку. Бывай.
- Бывай, - сказала мацi i шпарка пайшла прэч. У вачах у яе стаялi слёзы, але яна не плакала. Яна iшла праз зараснiк, не тоячыся, пад яе нагамi шумна шамацела лiсце. З цёмнага неба пасыпаў дождж, рэдкiя, буйныя кроплi цяжка пляскалi па сухiм лiсцi. Мацi спынiлася, пастаяла ў мокрым гушчары i павярнула назад - зрабiла тры крокi да вялiкай купы ажыннiку i раптам рэзка павярнула i пайшла ў лагер. Перабраўшыся цераз рэчку, яна выйшла да маставой трубы i па насыпе паднялася на шашу. Дождж сцiх, але хмары засцiлалi неба. Раптам яна пачула за спiнай крокi i апаслiва абярнулася. На дарозе цьмяна памiльгваў агеньчык кiшэннага лiхтарыка. Мацi пайшла далей, Неўзабаве яе дагнаў нейкi чалавек. З далiкатнасцi ён не пасвяцiў ёй у твар, а скiраваў прамень лiхтарыка на зямлю.
- Добры вечар, - павiтаўся чалавек.
- Добрага здароўя, - адказала мацi.
- Вiдаць, дажджы пачынаюцца.
- Не хацелася б. Спынiцца збор бавоўны. А нам трэба збiраць.
- I мне таксама трэба. Вы з гэтага лагера?
- Так, сэр.
Яны iшлi ў нагу.
- У мяне дваццаць акраў пад бавоўнай. Я крыху запазнiўся з сяўбой, але цяпер бавоўна паспела ўжо. Дай, думаю, схаджу ў лагер, можа, зборшчыкаў знайду.
- Знойдзеце, вядома. У нас збор ужо да канца падыходзiць.
- Вось i добра. Да мяне ўсяго адна мiля адсюль.
- Нас шасцёра, - сказала мацi. - Трое мужчын, я i двое дзяцей.
- Я павешу аб'яву. За дзве мiлi ад лагера на гэтай шашы.
- Мы ранiцай прыедзем.
- Толькi каб дажджу не было.
- Ага. Дваццаць акраў абабраць нядоўга.
- Чым хутчэй, тым лепш. Запазнiлася мая бавоўна. Зацягнуў я з пасадкай.
- А колькi вы плацiце, мiстэр?
- Дзевяноста цэнтаў.
- Мы пойдзем на збор. Кажуць, у наступным годзе семдзесят пяць будуць плацiць, а то i шэсцьдзесят.
- Я таксама такое чуў.
- Дабром гэта не скончыцца, - сказала мацi.
- Вядома. Я сам ведаю. У такой драбязы, як я, выбару няма. Плату ўстанаўлiвае Асацыяцыя, а з ёю не лiчыцца нельга. Не палiчышся - прапала твая ферма. На дробных гаспадароў увесь час наступаюць.
Яны падышлi да лагера.
- Мы пойдзем да вас, - сказала мацi. - У нас тут бавоўны зусiм ужо мала засталося. - Яна збочыла да крайняга вагона i паднялася па сходках. Цьмянае святло лiхтара кiдала змрочныя ценi навокал. Бацька, дзядзька Джон i трэцi пажылы мужчына сядзелi на кукiшках, прыхiнуўшыся да сцяны.
- Хэло, - сказала мацi. - Добры вечар, мiстэр Уэйнрайт.
Уэйнрайт падняў галаву. Рысы твару ў яго былi тонкiя, быццам вытачаныя, вочы сядзелi глыбока пад густымi брывамi. Мяккiя сiвыя валасы адлiвалi блакiтам. Чэрненае срэбра барады закрывала яго скулы i падбародак.
- Вечар добры, мэм, - адказаў ён.
- Заўтра пойдзем на збор, - паведамiла мацi. - Каля мiлi на поўнач адсюль. Дваццаць акраў.
- Вiдаць, лепш паехаць на грузавiку, - сказаў бацька. - Раней прыедзем больш збяром.
Уэйнрайт парывiста ўскiнуў галаву:
- А што, калi i нам пайсцi?
- Канешне. Мы з гаспадаром разам iшлi сюды. Яму патрэбны зборшчыкi.
- Тут ужо мала што засталося. Другi раз амаль няма чаго збiраць. Нiчога не заробiш. З першага разу ўсё падчыстую бяруць.
- Вы з намi можаце паехаць, - прапанавала мацi. - Бензiн папалам.
- Вось гэта па-сяброўску, мэм.
- I нам i вам выгада, - сказала мацi.
Бацька сказаў:
- У мiстэра Ўэйнрайта праблема - прыйшоў да нас на раду. Мы тут сядзелi, разважалi.
- А што такое?
Уэйнрайт апусцiў вочы.
- Ды вось Эгi, - сказаў ён. - Падрасла дзяўчына... шаснаццаты год канчаецца, зусiм дарослая стала.
- Эгi ў вас прыгожанькая, - сказала мацi.
- А ты перш паслухай, - абарваў яе бацька.
- Эгi i ваш Эл кожны вечар гуляюць. Эгi дзяўчына здаровая, нармальная, ёй мужа трэба, а то бяды чакаць нядоўга. У нас у сям'i нiколi нiчога такога не было. А цяпер мы жывём у нястачы. Вось мы з мiсiс Уэйнрайт i непакоiмся. Што, калi бяда з ёю здарыцца?
Мацi расклала матрац i села на яго.
- Яны разам гуляць пайшлi? - запыталася яна.
- Заўсёды разам, - адказаў Уэйнрайт. - I так кожны вечар.
- Гм... Што ж, Эл хлопец добры. Пеўнiк - гэта ў iм трохi ёсць, але хлопец ён добры, стойкi. Я лепшага сына i не хацела б.
- На Эла мы i не скардзiмся! Як чалавек ён нам падабаецца. Але чаго мы з жонкай баiмся... разумееце, Эгi ўжо дарослая дзяўчына. Вось мы куды-небудзь адлучымся цi вы, а вернемся i... Што тады? У нас у сям'i такой ганьбы нiколi не было.
Мацi мякка прамовiла:
- Мы падумаем, параiмся... Ганьбiць вас не будзем.
Госць паспешлiва падняўся на ногi.
- Дзякую вам, мэм. Эгi ўжо дарослая. Яна дзяўчына добрая... добрая i сцiплая. Калi ўберажаце яе ад ганьбы, мы будзем вам вельмi ўдзячныя. Эгi не вiнаватая - вырасла дзяўчына.
- Бацька наш пагаворыць з Элам, - сказала мацi. - Калi не захоча, дык я пагавару з iм.
Уэйнрайт сказаў:
- Дык добрай вам ночы, i вялiкi дзякуй. - Ён пайшоў за брызентавы полаг. Чутно было, як ён на сваёй палове паведамляў жонцы пра вынiкi перамоваў.
Мацi з хвiлiну прыслухоўвалася, потым сказала мужчынам:
- Перасядзьце сюды, блiжэй.
Бацька i дзядзька Джон цяжка паднялiся з кукiшак. Яны селi на матрац побач з мацi.
- А малыя дзе?
Бацька паказаў на кут:
- Руцi накiнулася на Ўiнфiлда i ўрэзала яму. Я загадаў iм легчы спаць. Пэўна, заснулi. Разашарна пайшла да нейкай знаёмай жанчыны.
Мацi ўздыхнула i цiха прамовiла:
- Я знайшла Тома. I... сказала, каб ён iшоў адгэтуль. Куды-небудзь далёка.
Бацька паволi пакiваў галавой. Дзядзька Джон уткнуўся падбародкам у грудзi.
- Нiчога больш яму не застаецца, - сказаў бацька. - Як ты думаеш, Джон?
Дзядзька Джон падняў галаву.
- Нiчога разумнага я вам не скажу, - адказаў ён. - Апошнiм часам жыву як у сне.
- Том у нас добры, - сказала мацi. Потым дадала, нiбы просячы прабачэння: - Гэта я не ў крыўду табе сказала, што сама пагавару з Элам.
- Я ведаю, - спакойна сказаў бацька. - Ад мяне цяпер карысцi мала. Увесь час толькi i думаю пра тое, як было раней. Толькi i думаю пра наш дом там, у Аклахоме. Я яго больш нiколi ўжо не ўбачу.
- Тут мясцiны лепшыя... прыгажэйшыя, - сказала мацi.
- Яно так. Але я тут нiчога нават не заўважаю - у думках бачу, як з нашай вярбы лiсце асыпаецца. Бывае, раптам успомню: трэба дзiрку забiць у плоце, што з паўднёвага боку. Дзiўна: жанчына кiруе сям'ёй! Жанчына камандуе: тое зробiм, туды паедзем... А мне хоць бы што.
- Жанчыне лягчэй перамянiцца, - заспакойлiва сказала мацi. - У жанчыны ўсё яе жыццё ў яе на руках. А ў мужчыны - у галаве. Ты не тужы. Можа... можа, у наступным годзе ў нас будзе свой кут.
- У нас нiчога няма, - сказаў бацька. - Цяпер ужо доўга не знойдзем работы, ураджаi сабраныя... Што далей будзем рабiць? Што есцi будзем? Разашарне ўжо час падыходзiць. Так ужо нас прыцiснула, што i падумаць страшна. Вось я i капаюся ў мiнулым, каб думкi неяк адцягнуць. Вiдаць, скончана наша жыццё.
- Не, не скончана. - Мацi ўсмiхнулася. - Не скончана, бацька. Гэта жанчыне таксама дадзена ведаць. I вось што я заўважыла. Мужчына, ён жыве рыўкамi: дзiця народзiцца, памрэ хто - рывок; ферму купiць, страцiць сваю ферму рывок. А ў жанчыны жыццё цячэ роўна, як рэчка - дзе крыху завiецца на вiрах, закiпiць на вадаскатах, але рэчка бяжыць усё далей i далей. Вось як жанчына разважае. Усе мы не памрэм. Народ, ён будзе жыць - можа, i пераменiцца трохi, але жыць будзе заўсёды.
- Адкуль ты ведаеш? - папытаўся дзядзька Джон. - Што можа перашкодзiць жыццю спынiцца? Людзi стамiлiся, iм толькi каб легчы i забыцца.
Мацi задумалася. Яна пацерла тыльны блiшчасты бок адной рукi далонню другой i перапляла пальцы.
