- Бацька, - сказала яна i крутнула галавой у бок дзядзькi Джона.
Бацька няспешна падышоў да яго.
- Што, Джон, у горле перасохла?
- Ды не.
- Пацярпi да канца збору. Тады хоць бочкамi пi.
- А мне не к спеху, - сказаў дзядзька Джон. - Працую старанна, сплю добра. Сны мяне не мучаюць.
- Я бачу, ты вачэй не можаш адвесцi ад бутэлек.
- Я iх амаль не заўважаю. Дзiўная рэч - хочацца ўсё ўсялякае купiць. Нават такое, што мне i не трэба. Вось, напрыклад, бяспечную брытву. Цi вунь тыя пальчаткi. Усё вельмi таннае.
- Бавоўну ж у пальчатках не збiраюць.
- Ведаю. Бяспечная брытва мне таксама без патрэбы. Але тут усё так выстаўлена, што, трэба табе цi не трэба, а так i падмывае купiць.
Мацi крыкнула iм:
- Пайшлi. Цяпер у нас усё ёсць. - У руках у яе была сумка. Дзядзька Джон i бацька ўзялi кожны па пакунку. За дзвярамi iх чакалi Руцi i Ўiнфiлд - вочы выпучаныя, твары ўспухлi ад набiтага за абедзве шчакi печыва.
- Ну вось, цяпер вячэраць не будуць, - сказала мацi.
Да лагера сыходзiўся народ. У палатках загарэлiся лiхтары. З пячных труб валiў дым. Джоўды паднялiся па сходках у вагон i прайшлi ў сваю палову. Каля печкi, у якой ужо гарэў агонь, сядзела на скрынцы Ружа Сарона. Жалезныя сценкi печкi распалiлiся дачырвана.
- Малака купiлi? - патрабавальна запыталася Ружа Сарона.
- Купiлi. Вось.
- Дай мне. З самага поўдня не пiла.
- Яна думае, што гэта як лекi.
- Мне нянечка так гаварыла.
- Бульбы нарыхтавала?
- Ага, аблупiла.
- Дык падсмаж яе, - сказала мацi. - Я свiных адбiўных купiла. Нарэж скрылiкамi на новую патэльню. I цыбулi туды. А вы, мужчыны, iдзiце памыйцеся i вядро вады прынясiце. Дзе Руцi з Уiнфiлдам? Няхай i яны памыюцца. Мы iм купiлi печыва, - сказала мацi Ружы Сарона. - Кожнаму цэлы пачак.
Мужчыны пайшлi да рэчкi мыцца. Ружа Сарона нарэзала на новую патэльню бульбы i перамяшала яе канцом нажа.
Раптам канец брызентавай занавескi задраўся, i ў палову Джоўдаў зазiрнуў тоўсты спацелы твар.
- Ну, як сёння ў вас, мiсiс Джоўд?
Мацi абярнулася.
- А, гэта вы! Добры вечар, мiсiс Уэйнрайт. Зарабiлi добра. Тры даляры з паловай. Дакладней - тры пяцьдзесят сем.
- А мы - чатыры даляры.
- Правiльна. У вас народу больш.
- Ага. Джанас на вачах падрастае. У вас, я бачу, сёння свiныя адбiўныя.
Уiнфiлд прашмыгнуў у дзверы.
- Ма!
- Памаўчы хвiлiнку. Так, мае мужчыны любяць адбiўныя.
- А я бекон падсмажваю, - сказала мiсiс Уэйнрайт. - Чуеце пах?
- Не. У мяне цыбуля ў бульбе - усё перабiвае.
- Ой, падгарэла! - крыкнула мiсiс Уэйнрайт, i галава яе знiкла.
- Ма, - зноў сказаў Уiнфiлд.
- Ну, што табе? Аб'еўся печыва?
- Ма, Руцi расказала.
- Што расказала?
- Пра Тома.
Вочы ў мацi зрабiлiся вялiкiя.
- Расказала? - Мацi апусцiлася перад Уiнфiлдам на каленi. - Уiнфiлд, каму?
Хлопчык сумеўся i адступiў назад.
- Яна толькi крышачку расказала.
- Уiнфiлд! Скажы, што яна гаварыла?
- Яна... Яна печыва сваё не адразу ўсё з'ела. У пачку яшчэ трохi засталося. Адкусвае кавалачак за кавалачкам i паволi жуе i кажа мне: "А ты ўжо шкадуеш, што з'еў усё дарэшты".
- Уiнфiлд! - павысiла голас мацi. - Гавары адразу. - Яна трывожна азiрнулася на занавеску. - Разашарна, iдзi, дачушка, пагавары пра што-небудзь з мiсiс Уэйнрайт, каб яна не падслухала.
- А бульба?
- Я сама пагляджу. Iдзi ж! А то яна падслухоўваць будзе.
Цяжка валочачы ногi, Ружа Сарона пайшла за брызент. Мацi сказала:
- Ну, Уiнфiлд, гавары.
- Я ж гавару. Адкусвае кавалачак за кавалачкам, потым кожнае печыва стала напапалам ламаць, каб даўжэй хапiла.
- Не цягнi, гавары!
- А тут дзецi падбеглi, iм таксама захацелася печыва, але Руцi грызе яго i грызе i нiкога не частуе. Тады яны ўзлавалiся, i адзiн хлопчык выхапiў у яе з рук увесь пачак, i ўсе дзецi разбеглiся.
- Ты не пра гэта, Уiнфiлд, ты пра iншае расказвай!
- Я i расказваю. Руцi таксама ўзлавалася i пабегла за iмi, аднаго ўдарыла, другога, i тады яе адна вялiкая дзяўчынка набiла. Руцi заплакала i кажа: "Я свайго старэйшага брата паклiчу, i ён заб'е цябе". А дзяўчынка тая: "Заб'е? У мяне таксама ёсць старэйшы брат". - Уiнфiлд ледзь паспяваў пераводзiць дыханне. - Яны пачалi бiцца, i бальшуха тая добра ёй усыпала, i Руцi сказала, што наш брат заб'е яе брата. А дзяўчынка кажа: "А што, калi мой брат заб'е твайго?" I тады... тады Руцi сказала, што наш брат дваiх ужо забiў. А... а тая бальшуха кажа: "Ого! Манюка ты, больш нiхто". А Руцi сказала: "Ого? Наш брат цяпер хаваецца, бо забiў чалавека, i твайго брата таксама заб'е". I тады яны пачалi абзываць адна адну рознымi словамi, Руцi кiнула ў бальшуху камень, i тая пагналася за Руцi, а я сюды пабег.
- А мой ты божанька!. Дзiцятка святое ў калысцы! - разгублена ўсклiкала мацi. - Што ж нам цяпер рабiць? - Яна прыцiснула далонь да лба i пацерла пальцамi вочы. - Што ж рабiць цяпер? - Ад печкi, у якой шумна гарэў агонь, пацягнула пахам падгарэлай бульбы. Мацi машынальна паднялася i памяшала ў патэльнi. - Разашарна! - крыкнула яна. - Ружа Сарона выйшла з-за брызенту. Глядзi вячэру. А ты, Уiнфiлд, збегай знайдзi Руцi i вядзi яе сюды.
- Ты яе адлупцуеш, ма? - з надзеяй у голасе запытаўся Ўiнфiлд.
- Не. Лупцоўкай справы не паправiш. I трэба ж было ёй прабалбатацца. Цяпер лупцуй не лупцуй - усё адно. Дык бяжы ж, знайдзi яе i сюды прывядзi.
Уiнфiлд кiнуўся да дзвярэй, наткнуўся на мужчын, якiя падымалiся па сходках, i адступiў убок, прапускаючы iх.
Мацi цiха сказала:
- Бацька, трэба параiцца. Руцi расказала дзецям пра Тома.
- Што?
- Пабiлася з iмi i ўсё расказала.
- Во паскуднiца!
- Яна не наўмысна. Слухай, бацька, ты пабудзь тут, а я паспрабую знайсцi Тома, скажу яму. Трэба яго папярэдзiць, няхай сцеражэцца. Ты адсюль нiкуды не iдзi, паглядзi, што тут будзе. Я i есцi яму занясу.
- Добра, - згадзiўся бацька.
- Ты нiчога Руцi не кажы. Я сама ёй растлумачу.
У гэты момант у вагон увайшла Руцi, за ёю - Уiнфiлд. Дзяўчынка была ўся перапэцканая. Куточкi перасохлых губ злiпалiся, з пабiтага носа яшчэ сачылася кроў. Выгляд у яе быў спалоханы i засаромлены. Твар Уiнфiлда пераможна ззяў. З-пад iлба азiраючыся, Руцi пайшла ў самы кут вагона i села там спiнай да сцяны. Сорам i злосць адначасова валодалi ёю.
- Я сказаў ёй, што яна нарабiла, - абвясцiў Уiнфiлд.
Кладучы на алавяную талерку дзве адбiўныя i смажаную бульбу, мацi сказала:
- Маўчы, Уiнфiлд. Не трэба яе больш чапаць, ёй i так дасталося.
Маленькая постаць кiнулася да мацi. Дзяўчынка абхапiла яе за талiю, уткнулася тварам у жывот i ўся затрэслася ад рыданняў. Мацi спрабавала вызвалiцца, але мурзатыя пальцы ўчэпiста трымалi яе. Мацi пяшчотна правяла рукой па валасах дзяўчынкi i паляпала яе лёгенька па плячы:
- Кiнь плакаць. Ты ж не наўмысна.
Руцi падняла да мацi брудны твар са слядамi слёз i крывi.
- Яны забралi маё печыва! - усклiкнула яна. - А гэтая бальшуха, сукiна дочка, набiла мяне... - I зноў зарыдала.
- Маўчы! - сказала мацi. - Не гавары такiх слоў. Ну, пусцi. Мне iсцi трэба.
- Што ж ты яе не адлупцуеш, ма? Калi б яна не хвалiлася сваiм печывам, нiчога б не было. Ну, дай ёй лупцоўкi.
- А вы, мiстэр, не суньце носа ў чужое проса, - узлавалася на Ўiнфiлда мацi. - Глядзi, каб цябе самога не адлупцавалi. Ну, пусцi, дачушка.
Уiнфiлд рэцiраваўся да скручанага матраца i адтуль скiраваў на сваiх сямейнiкаў халодны, скептычны позiрк. Ён заняў зручную для абароны пазiцыю, бо быў упэўнены, што пры першай магчымасцi Руцi накiнецца на яго. Але Руцi, прыбiтая горам, цiха адышла ў далёкi кут вагона.
Мацi закрыла алавяную талерку газетай.
- Ну, я пайду, - сказала яна.
- А сама не павячэраеш? - запытаўся дзядзька Джон.
- Потым. Як вярнуся. Цяпер не хочацца. - Мацi пайшла да расчыненых дзвярэй i асцярожна спусцiлася па крутых сходках.
На паляне, памiж вагонамi i рэчкай, палаткi стаялi шчыльна адна да адной, адцяжкi iх перапляталiся, калкi былi ўвагнаныя ў зямлю ўсутыч. Праз брызент прасвечвала святло, з усiх труб iшоў густы дым. Мужчыны i жанчыны, стоячы каля ўваходных праёмаў, перамаўлялiся мiж сабой. Дзецi як апантаныя насiлiся навокал. Мацi велiчна iшла ўздоўж лiнii палатак. Час ад часу хто-небудзь яе пазнаваў.
- Добры вечар, мiсiс Джоўд.
- Добры вечар.
- Несяце выкiдаць, мiсiс Джоўд?
- Пазычыла хлеба ў знаёмых. Трэба аддаць.
Нарэшце палаткi засталiся ззаду. Мацi спынiлася i азiрнулася. Лагер выдаваў сябе цьмяным водсветам лiхтароў, чуўся глухi гул галасоў, час ад часу яго пераразаў чый-небудзь гучны воклiч. Паветра патыхала дымам. Нехта цiха iграў на губным гармонiку, стараючыся развучыць мелодыю, i паўтараў адну i тую музычную фразу.
Мацi ўвайшла ў вярбняк на беразе рэчкi. Потым збочыла са сцежкi, села на зямлю i затаiлася, прыслухоўваючыся, цi не iдзе хто следам. Наперадзе на сцежцы паказаўся мужчына, якi iшоў да лагера, на хаду накiдваючы на плечы падцяжкi i зашпiльваючы штаны. Мацi сядзела нерухома, i, праходзячы мiма, мужчына яе не заўважыў. Пачакаўшы яшчэ хвiлiн пяць, яна паднялася з зямлi i асцярожна выйшла на сцежку, што цягнулася берагам. Мацi ступала цiха, так цiха, што шолах апалага лiсця ў яе пад нагамi не заглушаў цурчання вады. Сцежка i рэчка павярнулi налева, потым зноў направа i нарэшце вывелi яе да шашы. Пры шэрым святле зорак мацi ўбачыла дарожны насып i круглую чорную адтулiну маставой трубы, каля якой яна заўсёды пакiдала ежу Тому. Яна асцярожна падышла да трубы, усунула сваю ношу ў адтулiну i ўзяла пустую алавяную талерку, што там стаяла. Потым цiхенька вярнулася ў вярбняк, прабралася ў самы гушчар i, сеўшы, стала чакаць. Скрозь блытанiну вецця ёй вiдаць была чорная пашча трубы. Мацi абняла каленi рукамi i застыла ў чаканнi. Неўзабаве жыццё ў зараснiку зноў ажыло. Палявыя мышы крадком прабiралiся сярод лiсця. Па сцяжынцы бязбоязна пратупаў скунс, ад якога слаба патыхнула смуродам. А потым вецер лёгенька, быццам прымерваючыся, варухнуў вербы, i на зямлю залатым дажджом пасыпалася лiсце. I раптам у зараснiку нiбы закiпела, моцны парыў ветру страсянуў дрэвы, i лiсце хлынула лiўнем на дол. Мацi адчувала, як яно апускаецца ён на валасы i на плечы. Па небе плыла пухлая чорная хмара, адну за адной сцiраючы зоркi. Буйныя кроплi дажджу бязладна пасыпалiся ўнiз, застукалi па апалай лiстоце, а хмара пасунулася далей, i зноў загарэлiся зоркi. Мацi зябка пакурчылася. Вецер памчаўся далей, i ў гушчары стала цiха, але нiжэй па рэчцы яшчэ чуўся шолах лiсця. З лагера данеслiся высокiя, пранiзлiвыя гукi скрыпкi, на якой нехта падбiраў мелодыю.
