Што ж, дні пядружнай талакой
Ішлі i для мяне таксама,
Ды мне не рупіла, бадай,
I незнарок не падалося,
Што ўсё, што мог, я не аддаў
Твайму няспраўджанаму лёсу.
Я думаў проста: мы — сябры,
I што адна ты права маеш
На ўсе інакшыя дары,
I што мяне ты ўспамінаеш
З пачуццем лёгкім, як уздыіх,
Зімой па восені ці леце,
I што пачуццяў маладыіх
Нам не трымаць ужо на ўмеце,
Што разнасцежана акно
Табе адно, а мне — другое
I што табе з твайго відно
Хіба суцешнае адно —
I не відно нішто благое.
Я памыіляўся! Не спяшаў
У лістапад i ў месяц квецень.
Так размінаецца душа
З другой душой — i плача вецер.
Як цяжка выімавіць „Люблю!”.
Даруй мне ўвечары ці ўранні:
Цябе аб гэтыім пакаранні,
Нібы абласцы, я молю”.
„Так разлучаецца душа з другой душой — i плача вецер” — гэта не так пра нас, як пра няспраўджанасць чалавечага жыцця, якое пачынаецца з крутога наіву, як згадалі б сённяшнія маладзёны, спадзяванняў, мараў. А потым захлынаецца, затоптваецца шэрай будзёншчынай, цягамотным „дзень пры дні”. „Твайго няспраўджанага лёсу” — назіранне жорсткае i справядлівае. Хаця — ці толькі да мяне яно стасуецца? Не так многа людзей, што маглі б, падводзячы папярэднія вынікі, пахваліцца спраўджаным лёсам. Гэта не суцяшэнне, „холодные наблюдения” i „горестные заметы”. I ўвогуле — пазней Міхась напіша: „адрасат праясняецца пазней”. Так што я адразу досыць адстаронена i „літаратурна” ставілася да вершаў у лістах Міхася. Безумоўна, атрымай я такі ліст гадоў у васемнаццаць, я ўсё ці амаль усё (скептыцызм заўсёды быў знішчальна-выратавальнай якасцю маёй натуры) узяла б напавер, але ўзрост даверу даўно адляцеў, як i шмат што ў жыцці.
Ці вабіла мяне пачуваць сябе гераіняй эпісталярнага раману? Былі не тыя абставіны. I ў Міхася Стральцова. I ў мяне. Хаця, мушу яшчэ згадаць, умовы гульні я прымала. I, прыхільніца парадоксаў Уайльда i Шоў, вельмі любіла п'есу Дж.Кілці „Мілы лгун”, паводле ліставання Бернарда Шоў i актрысы Патрык Кэмпбэл, i спектаклі па гэтай п'есе (бачыла ў ім дзве бліскучыя выканаўчыя пары: А.Кторава i А.Сцяпанаву, Р.Плята i Л.Арлову). Напрыканцы 60-х — 70-х гадоў увогуле былі вельмі папулярныя розныя дзействы паводле ліставання: А.Чэхава i Л.Мізінавай, І.Тургенева i М.Савінай i г.д. Усё гэта было ў мяне „на слыху”. Але на тую пару, безумоўна, не думалася, што так недарэчна хутка лісты Міхася Стральцова ператворацца ў спадчыну. I не збіралася адшчыкваць лісце ад яго лаўровага вянка на бутаньерку ці, крый Божа, на літварыва. I зараз не маю такой мэты.
Згадаю яшчэ раз — умоўны, менавіта ўмоўны, не тэатральны, характар перапіскі мы разумелі абодва. I ў гэтым быў свой імпэт. Для кожнага з нас адрасат быў перш за ўсё — вобразам. Для мяне — багатым усім напісаным Міхасём Стральцовым. Для яго — пазначаным яго паэтычнай фантазіяй.
Мая галава была заўсёды тлумна поўная цытатамі. Я ведала — ён зразумее любы парафраз. А тым больш вядомых радкоў. Сваю кніжку крытыкі „Гарачы след таленту”, дзе адным з „герояў” быў Стральцоў, падпісвала яму: „Мы шли дорогой не одною, но... нас обманули те же сны”. Я не збіралася параўноўваць сябе з графіняй Растапчыной. A ў тым лісце мела на ўвазе няспраўджанасць калі не лёсу, дык мараў. Дарэчы, таксама, па-мойму, адна з прычын таго, што я стала адрасаткай ягоных лістоў — адтуль, з Мазыра: яму прасцей было кантактаваць з чалавекам „няспраўджанага лёсу”. Прынамсі — тым часам. Я не мэнчыла яго сваім prosperity. I — гэта ён добра ведаў: мела пашану да зробленага ім. Не бурчэла — патрэбны раман, неабходна шматлогія...
У нас, калі тое не датычыла беларускай літаратуры, пра гэта згадвалася, вельмі часта супадалі густы. I было яшчэ агульнае — пра тое ніколі не распавядалася, але, мабыць, ён угадваў ува мне схільнасць да сузіральніцтва. Ну, а я не магла не ведаць гэтага, чытаючы Стральцова. Яго „русаізм”, яго адчуванне неабходнасці прыроднай аўры, яго „святадзействаў у гонар прыроднага кругазвароту” (С.Велікоўскі). Ёсць у Міхася Стральцова ў „Паўночным дзённіку” такое, памятнае: мы па-рознаму разумеем сябе ў прыродзе i жыцці: чалавек індывідуальны, прырода безасабовая і, да таго ж, абыякавая да нас, у жыцці мы перш за ўсё адчуваем сябе як асобу, усё ідзе ад нас, i ўсё вяртаецца да нас: мы як бы пасылаем сігналы i самі ж прымаем адказы на ix. Калі ж нешта псуецца ў гэтай добра наладжанай сувязі, яна перастае быць зваротнай... Бяжы тады, чалавек, бяжы, хутчэй ідзі да прыроды: яна безупынна шле табе свае сігналы, як сонца праменні...”
Ці была ў яго магчымасць там пабыць „на прыродзе”? У лесе? Наўрад. Таму, можа, з асаблівым настроем апісвае ён уяўныя падарожжы:
„Субота. Вецер усчаўся, мо на дождж, a ўдзень было цёпла, сонечна, i мне думалася, што за тваім домам ці за тваімі дамамі, на ўзлобіне ўзгорка, ужо дагараюць [у лісце так!], што на працу ты ходзіш паўз возера, памятнае з нейкіх часоў i мне, бо не дзе там жыў некалі, што вось чамусьці ніколі не давялося нам з табой пабыць на прыродзе, хаця б у Каралішчавічах, i што як ехаць у Ракаў з нашага гарадского раёна [мы жылі ў адным раёне — за Кальварыяй], а ехаць можна любым самазвалам (у кабіне, вядома, бо з дваццатага кіламетра возяць у горад гравійку i пясок), можна тое-сёе ўбачыць па дарозе i спыніцца, дзе пажадае душа (той дарогай я ездзіў іншым часам па грыбы i нават на дачу да некага з лысагорцаў), што калі, не зварочваючы, дапяць да Ракава (гэта ўжо трэба аўтобусам), а там перасесці ў аўтобус мясцовы, — можна вельмі нават проста трапіць на лясную рэчку Лань, а там ўжо будуецца (мо пабудаваўся?) наш новы Дом творчасці — толькі справа не ў гэтым i не ў гэтым Доме, a ў тым, што там добрыя мясціны (ручаюся, бо неаднойчы там блажаўся i хадзіў), i што ты, каб захацела i каб захацеў перад тым пан Бог (а ён мог бы зрабіць так, што на пачатку восені мой цень слізгануўся б па менскіх тратуарах) — дык справа ў тым, што я мо шукаў бы сам сябра ў падарожжа за горад — мо па грыбы, мо так, дзеля душэўнай акрасы i цішыні — i мо ты паказала б мне такога чалавека, а каб аблегчыць табе задачу, я наперад скажу, што пажадана, каб гэта была жанчына, нечым вельмі падобная на адну тваю знаёмую, якая табе калі-нікалі падабаецца, а найбольш, здаецца, не, хоць ты ўсё роўна, нягледзячы на гэта, неразлучная з ёй, дык вось, гэтая жанчына бадай што спатрэбілася б у падарожжы мне — ты ёй скажы як-небудзь, пры нагодзе, пра гэта, га?
І пра тое, што яна скажа i як яна адкажа, мне адпішы.
А восень я паспрабую заказаць добрую.
Вось што я ўспомніў: у ранейшым пісьме не на ўсе твае дзелавыя пытанні адказаў — так загаварыўся, як цецярук.
Ну, вядома, В. абыдзецца без А., гэта зразумела. Так я i А., калі не памыляюся, пісаў. А з В. вы, думаю, паладзіце.
Яшчэ забыўся папытаць у цябе пра лёс рукапісу В.Івашчанкі. Паспрыяйце яму, як быццам бы мне, калі я хоць трохі ў вашай рэдакцыі чаго варты. Гэта харошы i сур'ёзны чалавек, крытык харошы, ведаеш сама. Ён, па-мойму, трохі баіцца рэдактарскага самаўладства, але гэта, па-мойму, не амбіцыі, а натуральны стан i рэакцыя сумленнага i пісьменнага крытыка. Так што не надта гладзьце супраць шчацінкі. Дальбог! Ну зрабіце! Мяне вы ўсё роўна не выдаеце, выдавайце хоць тых, каго прыемна будзе чытаць.
Ага, вось: пакуль той фальварак, дык у мяне, можа, свая хата будзе. Гэта, каб у „прымы” не ісці. А да сябе ўзяць каго хочаш магу. I не буду гаварыць, што гэта мая хата”. <...>
Івашчанка — гэта маскоўскі крытык, які на тую пару надаваў вялікую ўвагу беларускім літаратарам, пісаў i пра Стральцова, у прыватнасці, прадмову да зборніка прозы ў перакладзе на рускую мову „Журавлиное небо” (бібліятэка часопіса „Дружба народов”), на тую пару выходзіў ягоны зборнік „Кругі надзеі i дабра”. A кніга крытыкі Міхася Стральцова „Пячатка майстра” выйшла ў 1986 годзе. I — што ўтойваць — цягнула я з Міхася Лявонцьевіча гэты рукапіс, i просячы, i молячы, i пагражаючы. Пакуль не прынёс стос газетных i часопісных выцінкаў — i складваць, i аддаваць машыністкам на перадрук, i вычытваць: гэты гонар ён надаў мне, рэдактару. Была, была ў „абранніка сонечнага Феба” гэтая звычка, ён не любіў чорнай працы, чарнавых штудый. Было ў яго літаратурнае сібарыцтва. A хутчэй — яму i сапраўды быў патрэбны сакратар, памочнік, чалавек, які рабіў бы тэхнічную працу. Мабыць, такі чалавек быў яму патрэбны, як i свой, калі не маёнтак i не фальварак, дык ціхі, добраўпарадкаваны закутак. Хата ў цішы. Разуменне. Паразуменне. I — свабода ад заняткаў, так бы мовіць, „не эзатэрычных”.
I гэтае, зусім звычайнае для другіх i лёгка спраўджанае для іншых жаданне: мець хату, было таксама, нагадаю зноў, на жаль, толькі ідэяй-фікс. А ён трызніў той хатай. Гасцяваўшы, пасля звароту, на чужых дачах. Дарэчы, калі мы ездзілі ў 1987 годзе ў вёску Сычын, хата яго дзяцінства была пустая. Там ніхто не жыў. Але, мусіць, не ў яго натуры было б месціцца так, каб заўсёды быць на вачах, пад пільнай увагай вяскоўцаў, а падсвядома, можа, хацеў быць бліжэй да Менска. Аднак ці не гэтую хату ён меў на ўвазе ў лісце? Пазней у пісьмах згадваў: i печы б паліў, i дровы б цягаў, i ваду насіў... I глядзеў бы на вясёлы ці роздумны агонь у камінку. Пазіраючы на „ўзор прыгожы пекных зор”. На самоце. Так. Але, мне здаецца, самоту ён любіў, але адзінота не была яго марай. Бачыў ён сябе хутчэй — з Ёю. Хто — Яна? Межы асабістых адносін i ўяўнага, прывіднага ён не пазначае. Падзеі жыцця i падзеі ўяўленняў — яны набліжаюцца ў яго i перакрыжоўваюца. Ці — верагодна! — ён пазначае новы твор! Пра ўзаемаадносіны i ўзаемадачыненні жынчыны i мужчыны. Лісты з другога боку — гэта як чытацкі водгук. Даходзіць!
