„Дзень добры, даражэнькая!
А ведаеш, мне спадабалася, як ты паказала кіпцюрыкі ці прыняла гэткую фехтавальную пазіцыю перад m-me Vt, i (о, женщины!) характарыстыкі праніклівыя i вычарпальныя, такія, што ад літаратурнай удавы спачатку як бы дух адлятаў, а потым i спружыны ўсе, жаласна бомкнуўшы, вонкі. Ну то няхай! Як я зразумеў, m-me ў Саюзе на кафедру ці амбон узнімалася, а цыганаваты падшыванец за якой парцьерай хаваўся? I Гамлета на гэтага Палонія не знайшлося?
Мне дык трохі, прабач, i смешна. Не ведаю чаму, а У., акрамя смеху, можа, дурнога, чамусьці нічога ніколі не выклікаў у мяне. Нешта, што пнецца раздзьмуцца да памераў вала. I дапяў-такі да параўнання з гэтым боскім стварэннем у працавітасці — нейкай i нуднай, i асуджанай, i знябытай: вол вось так, мусіць, i нудна працуе, i нудна жлукціць ваду.
Ваду ты пі, ваду ты пі —
Да скону века.
Ды толькі ў ёй ты не тапі
Сучалавека.
Там у ix, па-мойму, хіба з D. парагатаць ці пагаварыць можна. За адно гэта не шкода i намякнуць яму іншым разам, але „хітра”, як бы прымаючы правілы пэўнай гульні, вядомай табе i яму, што ад балярына Льва ён розніцца хіба адсутнасцю мужыцкай барады („Ну, мужыцкае, браце, у нас ёсць — i да барады ягонай ёсць!”), а таксама ж надта таленавітых сыноў („Мая Танька i шамякінскую заткне!”). I, пагладзіць жывот, свіркне акулярамі ў адзін бок, у другі, a потым задзярэ голаў i па-блазенску хапне ротам паветра — i так будзе на цябе глядзець: во мы ім!
<... >
Во ім! Весялей, між іншым, i сама глядзі на свет. Мне дык гэтага пэўна жадаеш, інакш не скіроўвала б нечы позірк i імпэт на Дульцыней i Флор розных. Хто яго ведае. „Мне бы лучше вон ту...” — ці заўсёды гэга апраўдвае сябе, га? У прастаце так званай ёсць нешта, ад чаго можна звар'яцець. Вельмі проста, што там, магчыма, разгадка, я згодзен, але ж чалавека, зноў жа, так нехта згламаздаваў, што ён сам сабе пры гэтым проста не паверыць i ўсё адно будзе шукаць нечага яшчэ на згубу сабе. Чалавек, між іншым, прастаты баіцца, хоць i жадае яе. Я табе гэта спасылкай па строга навуковае вызначэнне жыцця дакажу. Яно вызначаецца (жыццё) таўталагічна: жыццё ёсць жыццё. І не болей. Які-небудзь сэнс ці тым болей ідэал, мэта — крый Божа. Гэта, мусіць, праўда, але паспрабуй пераканай у гэтым „гуманітарнага” чалавека! Так i я ў Дульцынею, i ў Флору тваю не веру, я ў яе веру толькі у той момант, можа, калі чалавек „истекает звездными хлопьями”, як сказаў нехта. Прырода тут пастку добрую паставіла, гэта праўда. Але ж гэта толькі імгненне, а мы, каб не звар'яцець ад усведамлення жахлівай „хрупкости” гэтага імгнення, прыдумалі мастацтва, культуру i г.д., i г.д. Каханне само сабой — вось табе! І не вернется адсюль. І таму не палохай мяне ні „разумнасцю”, ні Дульцынеямі не суцяшай. І адкуль ты ведаеш, між іншым, што табе трэба спакой — i прытым такі, а не гэтакі? Кінь, кінь, даражэнькая!
Але ж мы i ў філасофію з табой залезлі! На сёння даволі, можа. Я табе пялёстак „ириса”, калі не намыляюся, прышлю. („Флоренция, ты ирис нежный” — у Блока.) Можа, дойдзе?
Пра справы напішу ў другім лісце, згода?
А ты б мне здымак свой прыслала, ці што? Не смейся. Я хваліцца ім не буду. Тут гэта i не банальна, можа, — не хваліцца, а здымак. Гэта тут толькі, мусіць, можна зразумець. Я табе пасля вярну, калі захочаш. А свой я так ці інакш прышлю да кніжкі: ты на мяне цяперашняга паглядзіш i вырашыш, ці трэба яго даваць (перамелаваць). Хаця там, можа, i другога малююць, хе?
Пішы i паветраныя ванны ці душы (як ix там завуць?) прымай. Патрохі i паступова. I вады не бойся. Каб не баяцца, У. чытай.
3.V1.82
Міхась”.
Дульцынеі i Флоры — мае, усё пра тое ж, згаданыя вышэй, напаўжартам, напаўсур'ёзам, згадкі, як ён кіне ўрэшце сваё вымушанае паселішча i атабарыцца на хутары, на ўлонні прыроды, з якой Чароўнай Дамай будзе ствараць шэдэўры. А я калі-небудзь завітаю да ix, i яны адшкадуюць мне на пару дзён гарышча ці прынадную мансарду, i я буду паціху піць слодыч вясковага паветру i суцэльнага жыццёвага спакою: nihil habeo, nihil euro. Тым часам я прайшла працэдуру прыёму ў Саюз i „живописала” яму нейкія фрагменты таго „дзейства”. Здымкі мы не адсылалі — яны таксама засталіся ў той, не пазначанай канкрэтнымі рэаліямі ўмоўнай прасторы нашага ліставання. Як у тэатры — калі нехта падносіць шклянку да вуснаў, гэта зусім не азначае, што ён нешта п'е.
Стральцова для кнігі маляваў мастак В.Вецік па старым здымку, я на тую пару не фатаграфалася гадоў сем, а то i дзесяць. Былі выпадковыя, аматарскія адбіткі, больш з нейкімі людзьмі. I ўвогуле я вельмі рэдка прэзентавала здымкі. Ці то ад сціпласці, ці то ад засцярогі. Хто яго ведае — як той здымак будзе глядзецца заўтра? Калі адыдзе вось гэтая неабходнасць — перамаўленне графічна выяўленымі словамі?
А пакуль перамаўленне было звычным, нібыта гаворкай — з некім, a i з самім сабой. Я ўжо пазначала — у яго ўвогуле была такая звычка гаварыць. Так пісаліся лісты: нібыта мне, нібыта, як ён сам пісаў i пра што згадвалася, — дыярыуш ствараўся.
Anno Domini 1982.
„Дзень добры, Ала!
Аж самому няёмка, што так надакучаю табе пісьмамі, — i гэта я, катораму яшчэ нядаўна старонку Дзюма (во дзе кара!) было б алолець лягчэй, чым адказаць каму-небудзь на ліст або напісаць па сваей ахвоце. Таму будзеш думаць, што ўплываеш ты на мяне дабратворна, калі змагла збудзіць ва мне гэтую, я думаю, атавістычную страсць або хэнць. Я, можа, глядзі, i раскалыхаюся душэўна, а ты, значыцца, як гаварыў незабыўны Броўка, а ты пішы, а ты пішы...
I па тэатрах, вядома, хадзі, не надта турбуючыся, што паселіш у маёй душы чорную зайздрасць. Тэатрал я невялікі, мне ўсё роўна, ходзяць больш у тэатр ці кіно — або наадварот. I хто там каго пераможа, якая дзесятая ці адзінаццатая муза — мне справа сапраўды дзесятая. Сучасны тэатр не ведаю, не бачыў, вядома, нічога з рэжысёрскіх феноменаў Грашэўскага (?), панявежцаў якіх-небудзь нават не бачыў, не ведаю, што там вырабляў у сваім тэатры Любімаў, а вось з ягоным вучнем Раеўскім (так ён сябе называе) рабіў Купалу, бо тут сапраўды было нешта (у Купалы) ад „паэтычнага” тэатра. I спрэчкі розныя пра дыктат рэжысуры i акцёрскае самавызначэнне неяк абходзяць мяне: я не за надакучнае выдыганне i выкаблучванне аднаго правінцыйнага Рэйнхарда перад другім, я i не за „салонны” нейкі рэжысёрскі стыль, асабліва ў трактоўцы класікі, як i не за аголены мадэрны; а проста ўбогі, т.зв. сучасны. Я быў бы проста, можа, за тэатр, але што гэта такое? Жорсткія псіхачагічныя канструкцыі Раеўскага пры абструганым ці неабструтаным дэкоры якога-небудзь Герлавана? Палавінчатасць Луцэнкі? Луцэнка трохі як бы на маіх вачах рабіў „Раскіданае гняздо” — там было тое-сёе, але нейкай лініі, нават рэжысёрскай, ён не дабіўся, што амаль заўсёды робіць Раеўскі, хоць i рацыяналістычна вельмі — так, што глядач бачыць часам адваротнае таму, што ён хацеў.
А так, я не ведаю, дзе той сучасны тэатр i дзе той стыль. У макаёнкаўскай „Верачцы” хіба? Даруйце. На санвузле, прабач, i якаянебудзь Пегі сучасная глядзіцца не надта каб, а тут яшчэ Пульхерыя нейкая Іванаўна, чамусьці завецца аж Арынай Радзівонаўнай. Авохці нам!
Гэта, вядома, не значыць, што я не хацеўбы, скажам, пайсці з табой у тэатр — хоць на „Запарожца за Дунаем” — калі ласка! I людзі няхай ходзяць у тэатр i ў кіно i на танцпляцоўкі, ці на „карчы”, як ix называюць у парках”.
Тэатр i кіно засталіся „незасвоенымі” творцам Стральцовым. Пераклады, кінапарафразы — i ўсё. Апошняй яго вясной вяліся, здаецца, перамовы наконт экранізацыі аповесці „Адзін лапаць, адзін чунь”. Ажно нешта не чутно, каб што рабілі. Адышоў майстар? Але ж твор застаўся. Хаця... Можа, i добра? Ka^i не ўдалася інтэрпрэтатарам Караткевіча данесці Дух яго ўсё ж вострасюжэтных (!) твораў, дык ці ўдалася б каму „падняць”, ператварыць у зрокавыя, відовішчныя вобразы найтанчэйшую філасофскую лірыку Міхася Стральцова?
Што да „стылю”, пра які згадвае Міхась Лявонцьевіч, дык што памеркаваў бы ён, калі б дажыў да 89-90-91-х гадоў? Калі ўжо рэалізм выйшаў не толькі з берагоў, не кажучы пра каноны, a паставіў за мэту рабіць такія кульбіты з норава i характараў нашага часу, што Нагорная казань прамаўляецца побач са споведдзю — не, не сучасных Магдалін (гэта ўжо занадта высока — было ўсё ж пакаянне), а нейкай сённяшняй пароды дачок Евы, якім не ўласцівыя ні гонар, ні сорам, ні пакаянне. Хаця — прычым тут сучаснасць? Усё гэта было вядома да з'яўлення Нагорнай казані... Проста час ад часу ўсё гэта плыве на паверхню, палонячы жыццё.
Але... Гэта было ў 1982-м...
I ў траўні 1982 года я пісала Стральцову:
„Любите ли вы театр?”
Розныя былі ўражанні тэатральныя. I не толькі... Былі i нейкія памкненні...
На першых курсах у тэатр амаль не хадзіла, складана прыжывалася на асфальце. Затое курса з трэцяга i пазней, у 60-70-я гады, была аматаркай тэатра, i вялікай. Тэатра Мілцініса ў Паневежысе не бачыла, але да „Ванемуйне” ў Тарту дапяла. „Давалі” на тую пару (недзе 76-ты) „Танга” тысячу разоў забароненага тады Славаміра Мрожака. Чытала допісы i самога тартускага жраца Каарэла Ірда. У Маскве, як здаралася наязджаць, хадзіла ў тэатр нават по два разы на дзень, глядзела ранішнія i вечаровыя спектаклі. У нашых, купалаўскім i горкаўскім, чаўплася бясконца. Дарэчы — чаму ён горкаўскі? А не Буйніцкага? Кумельскага? Кістава?
