- А ты ўсё ж паспрабуй.
- Бацька на гэта не пойдзе, - сказаў Том. - Я яго ведаю. Скажа, не яго справа.
- Яно так, - паныла пагадзiўся Кейсi. - Гэтак, бадай што, i зробiць. Спярша яму трэба, вiдаць, на сваёй шкуры ўсё зведаць.
- Мы галадалi. А сёння елi мяса на вячэру - трохi, але паелi. Бацька, думаеш, дзеля другiх ад мяса адмовiцца? Мацi, думаеш, заморыць даччыно дзiця толькi таму, што за варотамi нехта там горла дзярэ?
Кейсi тужлiва сказаў:
- Так хочацца, каб людзi зразумелi. Каб яны зразумелi, што забяспечыць сябе мясам можна толькi так... А, чорт! Падчас такая бярэ мяне стома... Страшэнная стома. Быў з намi ў камеры чалавек адзiн. Пры мне яго пасадзiлi. Усё хацеў саюз стварыць. У адным месцы ўдалося. Ды неўзабаве наляцелi малойчыкi з "Камiтэта пiльнасцi". I ведаеш, што было? Тыя самыя людзi, якiм ён хацеў памагчы, адштурхнулi яго. Не пажадалi знацца з iм. Баялiся паказацца разам з iм. "Iдзi ад нас, - сказалi. - З табой бяды не абярэшся". У турме ён моцна перажываў. А неяк раз кажа: "Не так ужо i кепска, калi гiсторыю ведаць. Вазьмi французскую рэвалюцыю - усiм, хто яе задумаў, галовы паадсякалi. I так заўсёды было, - кажа. - Зусiм натуральна - як дождж з хмарнага неба. Але ж не дзеля забавы ўсё гэта робiш - iначай не можаш. Такая ўжо ў цябе натура. Вось Джордж Вашынгтон. Арганiзаваў рэвалюцыю, а пасля ўся сволач на яго апалчылася. I з Лiнкальнам тое самае - смерцю яму пагражалi. Натуральна, як дождж".
- Нiякавай забавы тут i блiзка няма, - пагадзiўся Том.
- Ясна, няма. А яшчэ ён нам у турме гаварыў: "Ва ўсякiм разе, ты стараешся як можаш. Галоўнае, кажа, каб кожны раз рабiць хоць адзiн маленькi крок наперад; можа, калi крыху i адступiш, але нiколi не будзе поўнага вяртання назад. Гэта лёгка даказаць, кажа, i гэтым усё апраўдваецца. А значыць, дарэмна нiчога не робiцца, хоць часам так можа здацца".
- Усё гаворыш, - сказаў Том. - Гаворыш, гаворыш... Вось вазьмi брата майго - Эла. Ён толькi i ведае, што за дзеўкамi ганяцца. Да астатняга яму справы няма. Днi праз два i тут падчэпiць якую. Цэлымi днямi ў яго толькi адно наўме, начамi можа гэтым займацца. Пляваць ён хацеў на нейкiя там крокi - што наперад, што назад, што ўбок.
- Натуральна, - сказаў Кейсi. - Правiльна. Ён робiць тое, што яму належыць. I ўсе мы так.
Чалавек, што сядзеў перад палаткай, адкiнуў брызентавую полку.
- Нешта не падабаецца мне, каб на яго лiха, - сказаў ён.
Кейсi вызiрнуў з палаткi.
- Што там у цябе?
- Ды сам не ведаю. Не па сабе мне. Раз-пораз насцярожваюся, як кошка.
- Дык што ж там такое?
- Сказаць не магу. Раптам здасца, быццам пачую нешта, а прыслухаюся нiчога.
- Проста пужлiвы стаў, - сказаў сухенькi стары, падняўся на ногi i выйшаў. Праз момант ён усунуў галаву ў палатку: - Вялiкая чорная хмара праплывае. Навальнiчная. Вось ад чаго яму не па сабе - ад электрычнасцi. - Ён знiк у цемры. Астатнiя двое ўсталi i выйшлi з палаткi.
Кейсi сказаў Тому:
- Усiм iм не па сабе. Палiсмены не перастаюць гразiцца дух з нас выбiць i выгнаць з iхняй акругi. А мяне важаком лiчаць, бо я шмат гавару.
У палатку зноў зазiрнуў маршчынiсты твар:
- Патушы лiхтар, Кейсi. I выйдзi. Тут нешта нядобра.
Кейсi прыкруцiў кнот. Агеньчык нырнуў у шчылiну, успыхнуў i патух. Прапаведнiк навобмацак выйшаў з палаткi. Том - за iм.
- Што такое? - цiха запытаўся Кейсi.
- Не магу сказаць. Вось паслухай.
Безупыннае кваканне жаб злiвалася з цiшынёй. Сухi, рэзкi строкат цвыркуноў. Але на гэтым фоне чулiся i iншыя гукi - быццам крокi па дарозе, шэлест кустоў уздоўж рачулкi i пахрустванне пясчаных камякоў на яе беразе.
- Нешта нiчога не разбяру. Падманлiва. Гэта проста ад нерваў, - супакойваў людзей Кейсi. - У нас ва ўсiх нервы напружаныя. Не, нiчога такога не чую. А ты, Том?
- А я чую, - адказаў Том. - Ага, чую... Па-мойму, нас акружаюць. Давайце лепш пойдзем адсюль.
Маршчынiсты стары шапнуў:
- Пад мост... вунь туды. Шкада толькi палатку пакiдаць.
- Пайшлi, - сказаў Кейсi.
Яны цiха пасунулiся па беразе рачулкi да моста. Перад iмi паўстаў чорны пралёт - як пячора. Кейсi прыгнуўся i пайшоў пад арку, Том - следам. Ногi iх бязгучна ступiлi ў ваду. Яны прайшлi футаў трыццаць, дыханне iх цiхiм рэхам аддавалася пад скляпеннем. Яны выйшлi на другi бок i выпрасталiся.
Раптам крык:
- Вунь яны! - Два пучкi святла ад электрычных лiхтароў упалi на iх, уткнулiся iм у твары, асляпiлi iх. - Стой, нi з месца! - Галасы iшлi з цемры. - Гэта ён! Лабасты вырадак. Ён самы.
Кейсi, як сляпы, глядзеў на святло. Ён цяжка дыхаў.
- Паслухайце, - сказаў ён. - Вы не ведаеце, што творыце. Вы дзяцей хочаце замарыць голадам.
- Маўчаць, чырвоная сволач!
На святло выйшаў грузны, прысадзiсты чалавек. У руцэ ён трымаў новенькае белае дзяржальна ад кiркi.
Кейсi паўтарыў:
- Вы не ведаеце, што творыце.
Чалавек замахнуўся дзяржальнам. Кейсi нырнуў унiз. Цяжкая палка з глухiм трэскам ударыла яго па скронi. Кейсi адвалiўся ўбок, у цемру.
- Госпадзi, Джордж! Ты, няйначай, забiў яго!
- Пасвяцi, - сказаў Джордж. - Таму як i трэба, сволачы. - Пучок святла ўпаў унiз, пашнарыў па зямлi i асвятлiў размажджэраную галаву прапаведнiка.
Том паглядзеў на Кейсi. Вузкi пучок святла выхапiў з цемры масiўныя ногi Джорджа i новую белую ручку ад кiркi. Том скокнуў моўчкi. Ён выхапiў палку ў Джорджа з рук. Першы ўдар - ён зразумеў адразу - не трапiў у цэль, прыйшоўся па плячы, але другi раз цяжкая палка з усяе сiлы апусцiлася на галаву, i, калi чалавек павалiўся, на яе абрынулiся яшчэ тры ўдары. Пучкi святла загойсалi з боку ў бок. Пачулiся крыкi, тупат ног, трэск кустоўя. Том стаяў над распластаным на зямлi целам. I раптам - слiзгатлiвы ўдар па галаве. Тома нiбы працяло токам. Ён пабег уздоўж ручая, нiзка прыгнуўшыся. Ззаду заплёхалi па вадзе ногi. Том крута збочыў i, прадзiраючыся мiж кустоў, забраўся ў самы гушчар яданоснага сумаху. Там, прыпаўшы да зямлi, замёр. Крокi наблiжалiся, святло электрычных лiхтароў прасвечвала ручай да самага дна. Том паўзком падняўся па адхоне i апынуўся ў фруктовым садзе. Крыкi даносiлiся i сюды. Яго шукалi ўнiзе, каля ручая. Том нiзка прыгнуўся i пабег напрасткi па садовых градах, i камякi зямлi расцiскалiся пад яго нагамi, ляцелi ў бакi. Наперадзе ён разгледзеў кустоўе, якое акаймоўвала арашальную канаву. Ён пралез праз жываплот, прадраўся праз вiнаграднiк i кусты ажыны. Там, хрыпла дыхаючы, лёг на зямлю. Твар i нос у яго анямелi. Нос быў разбiты, па падбародку тонкiм струменьчыкам сцякала кроў. Ён ляжаў нiцма, пакуль не праяснiлася ў галаве. I тады паволi папоўз да краю канавы. Абмыў твар халоднай вадой, адарваў шматок ад падола сваёй сiняй кашулi i прыклаў да параненай шчакi i да носа. Востры боль апёк яго твар.
Навальнiчная хмара адплыла ўжо на край небасхiлу - чорная пляма на зорным небе. Зноў запанавала начная цiшыня.
Том ступiў у ваду i адразу страцiў апору пад нагамi. Разы два ўзмахнуўшы рукамi, ён пераплыў канаву i з цяжкасцю вылез на другi бераг. Мокрая адзежа прылiпла да цела. Ён з плёскатам зрабiў некалькi крокаў, у чаравiках хлюпала вада. Том сеў, зняў чаравiкi, вылiў з iх ваду. Потым выцiснуў ваду ўнiзе з калашын, зняў пiнжак i выкруцiў яго.
Наперадзе, каля шашы, па зямлi скакалi агнi электрычных лiхтарыкаў - яго шукалi ў прыдарожных канавах. Асцярожна ступаючы, Том пайшоў па скошаным лузе. У чаравiках ужо не хлюпала. Ён наўздагад пакiраваў на другi край пакошы i нарэшце выбраўся на грунтавую дарогу. Крадучыся, ён падышоў да прамавугольнiка лагера.
Вартавы, пачуўшы шоргат, крыкнуў:
- Хто iдзе?
Том упаў на жывот i замёр, промень святла слiзгануў над iм. Том бясшумна падпоўз да свайго домiка. Рыпнулi завесы дзвярэй. Пачуўся голас мацi спакойны, цвёрды, не заспаны:
- Хто тут?
- Я, Том.
- Ты б ужо спаць клаўся. Эла яшчэ няма.
- Пэўна, дзеўку знайшоў.
- Iдзi кладзiся, - цiха сказала мацi. - Вунь там, каля акна.
Том знайшоў свой матрац i раздзеўся дагала. Ён ляжаў пад коўдрай i калацiўся ўсiм целам. Анямеласць у разбiтым твары праходзiла, i боль цяпер разлiваўся па ўсёй галаве.
Толькi праз гадзiну вярнуўся Эл. Ён асцярожна падышоў да Тома i наступiў на яго мокрую адзежу.
- Тсс... - прашаптаў Том.
Эл шэптам запытаўся:
- Не спiш? Дзе ты так прамок?
- Тсс... Ранiцай скажу.
Бацька перавярнуўся на спiну, гучна запыхкаў i захроп.
- Якi ты халодны, - сказаў Эл.
- Тсс... Спi. - Маленькае акенца шэрым квадратам выступала з цемры.
Тома сон не браў. Нервы на твары ажылi i занылi, балела скула, разбiты нос распух, у iм затахкаў такi моцны боль, ад якога, здавалася, усё цела скаланаецца i падскоквае. Том глядзеў на маленькi квадрат акна, бачыў, як паволi праслiзгваюць i знiкаюць за аконнай рамай зоркi. Час ад часу да яго слыху даносiлiся крокi вартавых.
Нарэшце недзе далёка заспявалi пеўнi, акно крыху пасвятлела. Том дакрануўся кончыкамi пальцаў да апухлага твару, i Эл, патрывожаны гэтым рухам, застагнаў i замармытаў у сне.
I вось стала вiднець. У прыцiснутых адзiн да аднаго домiках абудзiлася жыццё - пачуўся трэск сушняку, бразганне патэльняў. Мацi раптам прыўзнялася i села на матрацы, i ў пашарэлым змроку пакоя Том разгледзеў яе твар, ацёклы ад сну. Яна скiравала позiрк на акно i доўга глядзела. Потым адкiнула коўдру i знайшла рукой сукенку. Седзячы, яна накiнула яе на галаву, падняла рукi, i сукенка ўпала да пояса. Мацi паднялася, апусцiла сукенку да шчыкалатак i, асцярожна ступаючы босымi нагамi, падышла да акна. Так, гледзячы, як паступова святлее за акном, яна спрытнымi пальцамi распляла валасы, разраўняла пасмы i зноў запляла iх. Склаўшы рукi на грудзях, яна яшчэ крыху пастаяла нерухома. Святло з акна падала на яе твар. Яна павярнулася, бязгучна прайшла мiж матрацаў i ўзяла лiхтар. Скрыгатнуўшы, падняўся шчыток, i яна паднесла запалку да кнота.
