Бацька павярнуўся на бок i, жмурачыся, глянуў на мацi.
- Ты яшчэ што-небудзь атрымаў, та? - запыталася яна.
- Квiток на шэсцьдзесят цэнтаў.
- Тады падымайся, схадзi купi мукi i топленага сала. Не марудзь.
Бацька пазяхнуў.
- Крама, можа, яшчэ не адчынена.
- Дык няхай адчыняць. Трэба вас снеданнем накармiць. Ужо хутка на працу iсцi.
Бацька нацягнуў камбiнезон, надзеў парыжэлы пiнжак i, пазяхаючы i пацягваючыся, лянiва выйшаў з домiка.
Малыя дзецi прачнулiся i, як мышаняты, вызiралi з-пад коўдры. Ад шэрага перадсвiтальнага святла ў пакоi крыху парадзеў змрок. Мацi паглядзела на матрацы. Дзядзька Джон ужо прачнуўся, а Эл яшчэ моцна спаў. Яе позiрк спынiўся на Томе. З хвiлiну яна прыглядалася да яго, потым паспешлiва падышла. Твар у Тома быў апухлы, сiнi, на губах i на падбародку чарнела запечаная кроў. Рваная рана на шчацэ туга сцягнулася па краях.
- Том, - прашаптала мацi, - што з табой такое?
- Тсс... -сказаў Том. - Гавары цiшэй. Я ўвязаўся ў бойку.
- Том!
- Так атрымалася, ма.
Яна апусцiлася каля яго на каленi.
- Ты трапiў у бяду?
Том доўга не адказваў ёй.
- Ага, - нарэшце вымавiў ён, - у бяду. На працу сёння мне нельга iсцi. Трэба хавацца.
Дзецi падпаўзлi да iх на карачках, з прагнай цiкаўнасцю пазiраючы на Тома.
- Што з iм, ма?
- Цiха! - загадала мацi. - Iдзiце памыйцеся.
- У нас мыла няма.
- Ну проста вадой.
- А што з Томам?
- Зараз жа замаўчыце. I нiкому нi слова.
Дзецi задам адпаўзлi да процiлеглай сцяны i там прыселi на кукiшках, упэўненыя, што на iх нiхто больш увагi не зверне.
Мацi запыталася ў Тома:
- Што-небудзь сур'ёзнае?
- Нос разбiты.
- Я пра iншае пытаюся.
- Ага, вельмi.
Эл расплюшчыў вочы i глянуў на Тома.
- Госпадзi! Дзе гэта цябе так?
- А што такое? - пачуўся голас дзядзькi Джона.
Прытупаў бацька з крамы.
- Было адчынена. - Ён паклаў на падлогу каля печкi маленькi мяшэчак мукi i пакецiк з топленым салам. - Што здарылася? - запытаўся ён у Тома.
Том прыўзняўся на локцi i амаль адразу лёг.
- Эх i аслабеў я. Зараз раскажу. Так, каб усiм адразу. А дзецi?
Мацi глянула на малых, якiя прыцiснулiся да сцяны.
- Iдзiце хоць твары памыйце, - сказала яна iм.
- Не, - сказаў Том. - Няхай паслухаюць. Няхай таксама ведаюць. А то прагаварыцца могуць.
- Што ж усё-такi здарылася? - дапытваўся бацька.
- Зараз раскажу. Учора вечарам я пайшоў разведаць, чаго яны там за варотамi так крычалi. I сустрэўся з Кейсi.
- З прапаведнiкам?
- З iм, та. З прапаведнiкам. Ён забастоўкай кiраваў, i па яго прыйшлi.
- Хто прыйшоў?
- Не ведаю. Нейкiя людзi - накшталт тых, што завярнулi нас назад, калi мы ехалi па шашы той ноччу. З ручкамi ад кiрак. - Том памаўчаў. - Яго забiлi. Размазджэрылi галаву. Я там блiзка стаяў. Я быццам розум страцiў. Я вырваў палку. - Перад вачамi ў Тома зноў паўстала ноч - цемра, агнi лiхтароў. - Я... я бiў яго палкай.
У мацi перахапiла дыханне. Бацька быццам скамянеў.
- Ты забiў чалавека? - нарэшце прашаптаў ён.
- Я... не ведаю. У мяне ў галаве ўсё перакруцiлася. Хацеў забiць.
Мацi запыталася:
- Цябе бачылi?
- Не ведаю. Не ведаю. Напэўна, бачылi. Яны нас лiхтарамi асвятлялi.
Мацi з хвiлiну пiльна глядзела яму ў вочы.
- Разламай скрынкi, та, - сказала яна. - Трэба снеданне прыгатаваць. Вам на працу хутка iсцi. Руцi, Уiнфiлд! Калi хто спытаецца - Том захварэў, чуеце? А балбатаць будзеце... яго... у турму пасадзяць. Зразумелi?
- Так, мэм.
- Ты, Джон, вачэй з iх не спускай. Пасачы, каб яны нi з кiм не гаварылi. Калi бацька пачаў ламаць пустыя скрынкi, у якiх раней ляжаў iхнi скарб, мацi распалiла агонь у печцы, развяла рэдкае цеста, паставiла на плiту кафейнiк. Тонкiя дошкi добра гарэлi, агонь з гулам рваўся ў трубу.
Бацька разламаў апошнюю скрынку i падышоў да Тома.
Том хмурна сказаў:
- Яны ехалi сюды працаваць за пяць цэнтаў са скрынi.
- Нам столькi i плацяць.
- Плацяць... Ведаеш, мы хто? Мы штрэйкбрэхеры. Iм плацiлi два з паловай.
- На ежу не хопiць.
- Пэўна ж, - стомлена прамовiў Том. - Таму яны i забаставалi. Але з забастоўкай, здаецца, учора скончылi. I сёння нам, вiдаць, таксама заплацяць два з паловай цэнты за скрыню.
- Дык як жа яны, сволачы...
- Вось, вось, та. Цяпер дайшло? Кейсi як быў, так i застаўся добрым чалавекам. А чорт! Усё стаiць перад вачамi гэтая карцiна. Ляжыць на зямлi... галава амаль расплюшчаная, i кроў з яе сочыцца... Госпадзi божа мой! - Том закрыў вочы далонню.
- Што ж нам цяпер рабiць? - запытаўся дзядзька Джон.
Эл пачаў падымацца з матраца.
- Ну, я, дзякуй богу, ведаю, што мне рабiць. Пайду адсюль, ад усяго гэтага.
- Не, Эл, не пойдзеш, - запярэчыў Том. - Без цябе нам цяпер нiяк нельга. Iсцi давядзецца мне. Са мной вам небяспечна. Як толькi падымуся, пайду.
Мацi завiхалася каля печкi, павярнуўшы крыху да iх галаву, каб лепш чуць. Яна паклала на патэльню сала i, калi яно зашыпела, стала апускаць у яго цеста з лыжкi.
Том гаварыў далей:
- Табе iсцi нельга, Эл. На тваёй адказнасцi грузавiк.
- Але мне ўжо ўсё надакучыла.
- Што зробiш, Эл. Гэта ж твая сям'я. Ты адзiн цяпер можаш ёй памагчы. Са мной вам цяпер небяспечна.
Эл сярдзiта забурчаў:
- Не разумею, чаму мне не даюць устроiцца ў гаражы?
- Можа, калi пазней. - Том глянуў мiма Эла i ўбачыў Ружу Сарона. Яна ляжала на матрацы i пазiрала на яго вялiкiмi, шырока расплюшчанымi вачамi. Ты не хвалюйся, - сказаў ён. - Не хвалюйся. Сёння табе малака купяць. - Яна заморгала вачамi i нiчога не адказала.
Бацька сказаў:
- Том, нам трэба ведаць праўду. Думаеш, ты забiў яго?
- Не магу сказаць. Цёмна было. I тут мяне нехта ўдарыў. Не ведаю. Хоць бы забiў. Хоць бы забiў я гэту сволач.
- Том! - павысiла голас мацi. - Не гавары так.
З вулiцы пачуўся шум матораў - па ёй праязджалi машыны, iх было шмат. Бацька ступiў да акна, глянуў на вулiцу.
- Цэлая процьма новых прыбыла, - паведамiў ён.
- Забастоўку, вiдаць, задушылi, - сказаў Том. - Цяпер плацiць вам будуць па два цэнты з паловай.
- Гэта ж хоць бягом бегай, на ежу не заробiш.
- Зразумела, - сказаў Том. - Ападкi ешце. Усё ж трохi падтрымае.
Мацi перавярнула блiн на патэльнi i памяшала каву.
- Слухайце, што я скажу, - прамовiла яна. - Сёння я куплю ў краме кукурузнай мукi, будзем мамалыгу есцi. А як толькi заробiм на бензiн, адразу паедзем адсюль. Тут месца нядобрае. А Тома я аднаго не адпушчу. Вось так, панове.
- Не, ма, так нельга. Я ж кажу табе - са мной вам цяпер небяспечна.
Мацi рашуча ўзняла падбародак:
- Вось так i зробiм. А цяпер iдзiце ешце i - на працу. Я толькi посуд памыю i таксама прыйду. Трэба ж нешта зарабiць.
Блiны былi такiя гарачыя, што апякалi рот. Яны хуценька праглынулi каву i налiлi яшчэ па кубку.
Дзядзька Джон пакруцiў галавою над самай талеркай.
- Вiдаць, нам так проста не выбрацца адгэтуль. Няйначай, праз мае грахi.
- Сцiхнi! - крыкнуў бацька. - Няма часу важдацца з тваiмi грахамi. Пайшлi. Пара ўжо за працу брацца. Вы, малыя, нам падможаце. Мацi правiльна кажа. Трэба хутчэй выбiрацца адсюль.
Калi яны пайшлi, мацi паднесла Тому талерку i кубак.
- Ты пад'еў бы.
- Не магу, ма. Так усё балiць, што не змагу жаваць.
- А ты паспрабуй.
- Не, не магу, ма.
Яна прысела да яго на край матраца.
- Ты павiнен мне ўсё расказаць. Я хачу зразумець, як усё было. Хачу ва ўсiм разабрацца. Што Кейсi такога зрабiў? За што яго забiлi?
- Ён проста стаяў у святле лiхтароў.
- Што ён гаварыў? Ты можаш прыпомнiць?
- Вядома, магу. Кейсi сказаў: "Вы не маеце права марыць людзей голадам". Тады той таўстун абазваў яго чырвонай сволаччу. А Кейсi сказаў: "Вы не ведаеце, што творыце". I тут гэты малойчык з усяе сiлы ўдарыў яго.
Мацi апусцiла вочы. Яна сцiснула рукi.
- Так i сказаў: "Вы не ведаеце, што творыце"?
- Ну так!
Мацi сказала:
- Вось каб наша бабка гэта пачула.
- Ма... усё зрабiлася неяк само сабой, ну нiбыта як дыхаеш. Я i падумаць не паспеў.
- Ну што цяпер зробiш. Шкада, што гэта здарылася. Шкада, што ты там апынуўся. Але ж iначай ты не мог. Я не бачу за табой вiны. - Яна падышла да печкi i памачыла анучку ў вадзе, што грэлася ў кацялку. - На, вазьмi. Прыкладзi да твару.
Том прыклаў гарачую анучку да шчакi i носа i паморшчыўся ад болю.
- Я ноччу пайду, ма. Я не хачу, каб вы праз мяне пацярпелi.
Мацi зазлавала:
- Том! Шмат чаго я, можа, i не разумею, але ад таго, што ты нас пакiнеш, лягчэй нам не стане. Гэта нас зусiм даканае. - I крыху спакайней працягвала: Быў час - жылi мы на сваёй зямлi, i ўсё iшло сваiм парадкам. Старыя памiралi, нараджалiся дзецi, i ўсе мы жылi разам, адной сям'ёй. Усё было зразумела i проста. А цяпер нiчога не зразумела, нiчога не проста. Цяпер усё перакруцiлася. Эл затужыў, кудысьцi iмкнецца - хоча адбiцца ад нас. Дзядзька Джон нехаця цягнецца з намi. Бацька страцiў сваё месца. Цяпер ён ужо не галоўны ў сям'i. Сям'я наша бурыцца, Том. Яе больш няма. А Разашарна... - Мацi абвяла позiркам пакой i ўбачыла шырока расплюшчаныя вочы дачкi. - У яе народзiцца дзiця, а сям'i не будзе. Ну, не ведаю... Я стараюся хоць як-небудзь дух яе падняць. Уiнфiлд... што з яго выйдзе? Хутка зусiм здзiчэе, i Руцi таксама... растуць, як звераняты. У каго мне апiрышча шукаць? Не пакiдай нас, Том. Застанься, памажы.
