...Па ўсіх, хто рана адышоў, — усё больш самотна. I Лена Грыневіч, і Ігар Хадановіч, і Іван Сяргееў, і Алесь Міклуш, і Сымон Блатун, і Сербантовіч, Нядзведскі, Кажушкоў, Адам Кляніцкі, Самусевіч... Яшчэ, яшчэ — трывожаць адтуль, з незваротнасці.
13. 11.
I снілася, шго зноў паехаў я да Кепціхі, а нейкі чалавек гаварыў мне, што ёсць у яе новая хата, а я — у сне захлынуўся слязьмі і шкадаваннем. Пэўна ж, яна павінна яшчэ жыць — была зусім не старою, нават маладою. Асаблівасць дзіцячага ўспрыняцця: тое, што яе дзеці — сіроты, тады ўспрымалася як дадзенасць, факт, з якім бадай што згаджаешся. Наогул, у дзяцінстве ўсё ўспрымаеш як норму.
Быць на вышыні духоўнага — недасяжнасць. Маштаб асобы, сіла характару — так многае тут залежыць толькі ад саміх сябе, а мы — тулягі.
14. 11.
Ліст Галіне Кажушковай:
«Немыслимая, невероятная беда обрушилась на Вас. Ничего не изменишь, и даже сказать: «Крепитесь!» — пустой звук.
Анатолий — редчайший человек. По какой-то сразу располагающей открытости, удивительной увлеченности жизнью, замечательной общительности, яркой и разносторонней одаренности. Жизнь, к несчастью, почему-то таких не щадит.
У меня он все время так и стоит перед глазами, не оставляет души. И сейчас слова вязнут, и чувство большой общей и личной потери определяет внутреннее состояние.
Что же говорить о Вас, если горе у Вас стоит в каждом углу, отзывается во множестве шагов, воспоминаний и раннем сиротстве сына.
Судьба уготовила Вам суровейшее испытание. Избавиться от него невозможно. Остается лишь просить у судьбы, чтобы она совсем Вас не подкосила. Пусть растет Ваш ребенок здоровым, пусть не знает новых бед. Еще много людей скажут ему, что своим отцом он может гордиться. Примите низкий поклон и глубокое участие в Вашем горе».
З.12.
Быў у Толі Псікава. Усё ў парадку. Здаў артыкул у «ЛіМ» — «На ўсё жыццё». У спеху не ўсё сказаў, ды і плошчу можна было ахапіць шырэйшую.
Сёння ад С. П. Шушкевіча чарговая бандэроль з біяграфічнымі матэрыяламі. Цяпер — копіі лістоў Вахмістрава, яго былога начальніка геалагічнай партыі.
Учора — зімні холад. Сёння яшчэ халадней, пароша. Толькі цяпер мінулася паласа вясны і лета.
Усё клопаты з-за Сяргея: кожны дзень здарэнне.
Чамусьці я не здолеў напісаць пра хату Кепціхі, пякарню каля яе.
6.12.
Аб тым, што сны сняцца ўсе толькі вясковыя.
«Ничтожность сделанного». Тут трэба расхінуцца, даць волю ўяўленню. Калі строга глянеш на сваю пісаніну — звычайная драцянка.
И. Франко. Крыло сойки. (Из записок нелюдима):
«Без оптимизма, без излишних надежд, ведь оптимизм — это признак детской наивности, которая видит в жизни то, чего нет, и надеется на то, чего жизнь не может дать.
Без пессимизма, ибо пессимизм — это признак болезненного малодушия, это свидетельство о бедности, которое сам себе выдает человек.
Без излишнего равнодушия и без излишнего энтузиазма! Без излишнего упорства и жестокости в житейской борьбе, но и без небрежности и расслабленности. Во всем разумно, осмотрительно, обдуманно, а прежде всего, спокойно, как подобает сорокалетнему мужчине».
«Правда», 14 дек. 78. «Улететь и вернуться». А. С. Иванченков (летчик-космонавт): «Трудно всегда оставаться таким, каким улетел с Земли, и вернуться на Землю таким, каким стал в космосе».
17.12.
Каб рухацца, трэба ўмець пераадольваць уласныя звычкі, змяняць жыццё і самому змяняцца. Што магчыма ў такім выпадку? Больш людзей, дарог і разамкнёнага існавання. Занадта сцяўся.
Калі Ул. Караткевіч піша звычайны артыкул, ён вольны ў асацыяцыях не толькі кніжна-культурнага зместу, але і ў пераходах на рамантыку вольнага і прасторнага ў абсягах жыцця. Пры гэтым адчуваеш, што дарогі, прыгоды ў яго сапраўды былі, а не адной фантазіяй зроблены.
На вуліцы холад (набегла яго з паўночнага ўсходу пасля адлігі) і снег, які ўсё гусцее, гусцее і добра мяцецца. Апісаць гэта? 3 якою мэтаю? Ці далучыцца да новых планаў, да адчування сённяшняга часу, роздумаў пра сэнс жыцця? Ды яшчэ патрэбен талент выяўленчасці, дакладнасць у слове, што ўжо застанецца недасягиутым...
Л. Мештерхази: «Я писатель и потому не стану отпираться: конечно, я жажду успеха».
Как сказал один мудрец: верьте тем, кто ищет правду, и сомневайтесь в тех, кто нашел ее.
27.12.
Абарона кандыдацкай у Анатоля Вераб’я.
Званіў Пташнікаву — яму Дзяржаўная прэмія БССР імя Коласа за «Найдорф» («—Да гэтага яшчэ трэба прывыкнуць»).
Чытаў Нячуй-Лявіцкага («Заноза», «Среди врагов»), апавяданні Жэмайтэ. Жыццёвыя. ёсць, вядома, нейкі момант чужаніцы, але галоўнае — веліч нявыдуманага, літаратурнага нявымучанага жыцця.
«Много говорит, да слушать нечего». Быць сціплым — у норме паводзін, у характары.сказанага і зробленага. Даеш зарокі сабе, а пасля штосьці робіш не так і адчуваеш сябе кепска.
Важна, вядома, думаць вялікую думу аб жыцці і выказваць яе ў першазнойдзенай велічы, але не менш важна — быць сапраўдным, трывалым, мужным. Што нельга дараваць сабе — бесхарактарнасць. Справа не ў лагоднасці.
1979
3.1.
Учора ў «Правде» перадавіца з назвай «Добиваться большего!». Сапраўды. Прэч пасіўнасць. Званкі пад Новы год Пташнікава («Больш баявітасці. Каб у паэтаў было болей «дрожи») і Сіпакова. Званок Ул. Караткевіча — пахвалы. Не адразу зразумеў, за што. Пасля падумаў: мусіць, за прадмову да «Беларускай балады».
Думкі пра артыкул-«апавяданне» — «Дарожная размова». Калі ты адаровы чалавек, то, ходзячы ўвесь час каля аратых і ацэньваючы іх работу, чаму не захацець самому працягнуць крыху плуг. Аб звужэнні сферы крытык! — «спецыялізацыі». А ўвесці ў размову само жыццё, яго працэсы, з’явы, з тым, пра што думаюць і ад чаго гаруюць людзі, а пасля — і кнігі, што вядуць у гэта жыццё.
Адчуванне першаадкрыцця. Празаізацыя ў састарэлай якасці — апісальнасці. Новая якасць — аналітычны ракурс (Вярцінскі 60-х).
Патрэбна крытыка высокіх крытэрыяў (гэта адно) і крытыка высокіх ідэалаў (дакладней, каб не было стылявой блытаніны): крытыка з высокімі ідэаламі, з шырынёй не толькі літаратурна-эстэтычнай сферы, але пранікнення ў жыццёвае і ахопу жыццёвага.
Аб літаратуры сціплых: Ул. Машкоў, чалавек добрай усмешкі, з яго цудоўнымі дзіцячымі творамі, Э. Ялугін.
— А хіба не знаходзіш ты асалоду ў самім пранікненні, у радасці дакладнага, у пару сказанага, трапнага, аналітычна-крытычнага слова. Талент крытыка (дар) — у першую чаргу чытацкі. Хай ты зайздросціні паэтам і пакутуеш ад невыказнасці свайго асабістага, але ты парней у першую чаргу быць крытыкам-чытачом і з чытанкай неэгаістычнасцю поўніцца ўдзячнасцю, захапленнем, адгукацца на ўсё шчырае, чыстае, духоўнае. Ты нават павінен быць тым ідэальным чытачом, да якога як да адзінага звяртаецца аўтар.
— Так, але не зусім, не ва ўсім, не заўсёды. Я павінен валодаць большай самастойнасцю, здольнасцю нязгоды і спрэчкі.
— Усё ж правер спачатку не свае адносіны з паэзіяй, паэтамі, а свае дачыненні з жыццём і людзьмі. Мо табе не хапае волі, духоўнай энергіі. Ці не адключаешся ты ад турбот, абавязкаў, як адключаеш тэлефон на ноч? Ці не баішся ты жыццёвага бруду? Нават жаданне быць добрым з усімі — многіх яно раздражняе больш, чым самыя відавочныя хібы.
Недахопы, іх змест і сутнасць. Часта Чх ведаюць і ўсведамляюць і чытачы, і крытыкі, і самі аўтары.
Паштоўка ад Ант. Нілаўны Седаковай: «Помогите написать новые воспоминания о Твардовском». Лёгка сказаць.
15.1.
Барадулін у выд-ве: «Добра, што хочаш даць паслужны спіс кожнага аўтара. Будзе відаць, хто ваяваў, а хто адседжваўся».
Апавяданні Блаўманіса — уся антыўласніцкая проза моцная. Блізкасць Жэмайтэ, Чорнага, Рзйманта.
Паводле народнага павер’я, калі статак вяртаецца з поля і першай ідзе белая карова, — гэта на добрую пагоду.
Бывае: скажаш, цябе не пачулі і думает: ці сказаў? Так і з літаратурным выступлением.
30.1.
Успомніўся дзівосны рытм работы ў 1959—1960 гг. Ленінка, кнігі, штодзённая ўключанасць у новае і паглынутасць ім, адчуванне руху і ўнутраная свежасць, пават сіла, хоць мляўкасць і стомленасць чуюцца ўвесь час.
Для «Дар. размовы»: «Вчитываясь в статьи писателя, начинаешь постигать, что метод анализа, названный им размышлениями, если и уступает общепринятому исследовательскому в многогранности, в широте, то, бесспорно, выкрывает в глубине и, самое существенное, в одушевленности письма. «Дневниковая форма», исповедальность, самооценка, проверка собственных худож. принципов... Большой эстетический и человеч. такт.
Своеобычная филос. устремленность.
Апавяданне Эдуарда Русакова «Голос пропавшей жены» павяло на іншае: як чуюцца галасы прапаўшых людзей...
4—6.2.
На вечар Барадуліна ў Віцебск. Хваляванне (тэлебачанне, з Быкавым, увесь горад) замінала глядзець, бачыць, думаць.
Якія сёлета снягі! Трывожныя, задуменныя, светлыя. Снег за снегам. Узвейныя. Навальна-густыя, рэдкія — здаецца, можна лічыць па сняжынцы.
